E'tiqod jazosi
Kecha kechqurun, yotar oldi soat lOlarda tergov-
ga chaqirilgancha tun bo^i uyqu bermay mana tong
otdi, hatto kun yoyilib tushlikka yaqinlashayapti,
hali so'roq tamom bo'lgani yo'q. Bir tergovchi bilan
ikkinchisi almashib, mudrash u yoqda tursin, hat-
to seni ko'zingni yumib o^lashga qo'ymaydi. O'tirgan
kursingda beijozat qimirlashga ham haqing yo'q. Tur
deganda bir necha soatlab tik turishing, o'tir degan-
da esa tun bo^i qadalib o'tirishga majbursan. Bu ja-
zoning eng yengil yo'li. Bordi-yu o'tirgan kursingda
uyqusizlikdan toliqib mudragudek bo'lsang, yapon-
cha massaj qo'llashlari ham hech gap emas. Bu
shunday usulki, bo'yningga kaftining qirrasi bilan bir
tushiradi, ag'darilganingcha bir necha vaqt hushing-
ga kelmay yotasan. O'zingga kelgach, do'q-devara,
haqorat bilan yana so'roq boshlanadi. Bir o'limdan
qolganingga shukr qilib, ko'zingni ochasan. Bu yerda
bordi-yu, o'lganingda ham hech kim seni nega o'ldi,
deb surishtirmaydi. Bu tashkilotning ustidan, ado-
latsizligidan dodlab shikoyat yozadigan azamat yo'q.
Tergovchining xonasida u bergan so'roqlarni oyiab
otirib, xayolimdan xalqimizning «suvdan holva yasash»
«Kafansiz ko'milganlar» 38
degan maqoli otaberdi. Suvdan holva yasab boladimi?
Bolarkan! Shunday oson bo'laxkanki, tergov vaqtida
bunday narsaning bo'lishiga yana bir bor iqror boldim.
Odatda odam o'ldirgan yoki o'g'rilik qilgan gunohi-
ni tan olmasa, uni isbotlab, bo^niga qoyish uchun
tanish-bilishlarini guvohlikka chaqiriladi. Ammo
mana, meni qamoqqa olishibdiki, kelganimdan beri
o'z gunohimdan ko'ra hali ota-onamning kimligi,
hali qarindosh-urug'larim kim bo'lgan, tanish-bilish,
yaqin kishilarim, ular bilan qanday aloqada bo'lga-
nim, avlodimda kim qamalgan, negaligini mendan
surishtiradi. Bu nega kerak bo'lib qoldi? Bundan
maqsad bitta: o'zimdan ayb topolmaganlaridan ke-
yin, ular bilan aloqada ayblab, ularning gunohlari-
ga meni ham sherik qilish! Ular nima gunoh qilgani
menga m a l u m emas. Buning tergovchiga ham aha-
miyati yo'q, unga ularni tanishligimni aytsam bo'ldi!
Haqiqatini aytadigan bolsak, bizning zamonamizda
xalq dushmani bo lib biror odam qamalmagan xona-
donni topib boladimi? Axir 1920-yillardan boshlaboq
jadidchilikda ayblab ziyolilarni qamash boshlangan
edi. 1927 - 1928-yillardan dindorlar bormi, mulkdor-
lar bormi, quloq qilindi. Bir qismi yot unsur hisoblanib
yana qamaldi, surgun qilindi. Bu tozalashlar kamlik
qilgandek, 1937-yildan boshlab Markazkom sekretar-
lari, davlat arboblari, yozuvchilar xalq dushmaniga
chiqarilib qirg'in qamash boshlandi, bu 1940-yilgacha
davom etdi. Urush tugagandan keyin, frontdan qayt-
ganlarning bir qismi fashistga asir tushganlikda ayb-
lanib qamalgan bolsa, 1947-yildan boshlab yozuvchi,
olim, san'at ahlini g'oyasizlik, kosmopolitizmda ayblab
yangidan yana qama-qama boshlandi. Biror qarindoshi
qamalmagan odam qolgan yo'q, hatto bitta odam emas,
butun oilalari bilan otildi. Surgun qilindi.
Axir mening o'zimni ham qamalgan tanish va qa-
rindoshlarim yo'qmidi! Bitta emas, bir necha...
38 Shukrullo
Xolamning o'gli Ubaydullo Xo'jayev 1900-yillarda
Rossiya institutlarining adliya fakultetini bitiradi. U
jahon qonunshunosligi, adabiyotidan boxabar, hat-
to Lev Tolstoylar bilan xat yozishib, bahslasha olish
darajasidagi yuqori saviyali advokat bo'lgan, 1917-
yili Qo'qon muxtoriyatining Mahmudxo'ja Behbu-
diylar qatoridagi tashkilotchilaridan biri bolib, mil-
lat uchun nihoyatda jon kuydirgan siymo edi. 1927
- 1928 yillarda siyosiy ayb bilan qamalib, 1936-yilda
qamoqdan qaytadi. Ubaydullo akamda na bola-chaqa,
na bisot-bag'al, na tayinli uy-joy bor edi. Qamoqdan
qaytgach, singlisinikida turdi. Bor bisoti kitob edi.
U odam qamalgandan keyin bu kitoblarni saqlashga
qarindosh-uruglar ham xavotirlanib, birining uyidan
ikkinchisinikiga ko'chirib, oxiri bizlarning boloxonaga
kelib qolgan edi. Birinchi marotaba Lev Tolstoyning
20 jildligi, Fitratning ko'k muqovali «Hind ixtilochilari»
kitoblari, «E1», «Sadoyi Turkiston» kabi gazetalarning
qavatlanganini ko'rib, tanishgan edim.
Qamoqdan kelgandan keyin singlisinikida ya-
shab, O. Genrining «Maugli» asarining tarjimasi bilan
shug'ullandi. Bu odamning bilim doirasi shu qadar
keng ediki, 1930-yillardayoq hali o'zbek ziyolilariga
uncha tanish bo'lmagan O. Genrining ijodi mohiyati-
ni tushunib yetgan edi.
1937-yillarda yana qamaldi. Shu ketgancha beda-
rak yo'qolib ketdi.
1937-yilda xalq dushmani bo'lib pochcham qamal-
di. U muallim bo'lib, bilim doirasi keng, dunyodan
boxabar, adolatni fahm etgan odamlardan biri edi.
Mendan tanish-bilishlarim, yaqin odamlarim kim-
ligini so'ragan tergovchi, xalq dushmani bo'lib qa-
malgan yuqoridagilarning menga qarindoshligidan
xabardormikan, yo'qmi? Xo'sh, o'zim aytsam-chi!..
Axir, ular nima gunoh qilgan, nimaga qamalgan -
bilmasam, men u vaqtda yosh edim-ku!
|
