Kafansiz ko'milganlar: avtobiografik roman / Shukrullo

«Kafansiz ko'milganlar» 
57 
haqiqatan ham biror karomat, mo'jiza yuz bermasa 
bu asoratdan qutulish mushkul edi. 
U g'azab bilan, kimlarnidir la'natlab, vasiyat qil-
gandek nimalardir menga demoqchi bo'ldi-yu bu ora-
da nazoratchining chiqishga tayyorlan, degan ovozi 
eshitilib, aytmoqchi bo'lgan niyatini oxirigacha yet-
kazishga imkon bo'lmadi. 
Ilyos otani olib chiqib ketdilar. Qayerga? 
Qayerga bo'lardi - balki, davolanguncha vaqtincha 
kasalxonaga, yo sud qilib 25 yilga hukm qilib lager-
lardan biriga! Sen kim bo'lma, bu dargohning chan-
galiga ilindingmi, bas, faqatgina bitta yo'l, u ham 
bo'lsa lagerlarga olib boradigan yo'l. Bu yerdan bosh-
qa yoqqa boradigan yo'l yo'q, qolgan hamma yo'llar 
sen uchun berk. 
Yetmish besh yoshga borgan bu oyoqsiz mo'ysafid-
ni qayerga olib ketdilar? Besh kunlik umri qolganmi, 
yo'qmi? Uning nimasi dushman bo'ldi? Uning dush-
manligi o'n tiyinlik qurut, yoki bir quti sigaret oluvchi 
xaridorning: 
«Qurtni ikkitasini emas, to'rttasini o'n tiyin qiling, 
yoki «primani» arzonroq soting» degan gapiga: 
«Bu gapingni hukumatga ayt, tagini mo'l qilib ma-
gazinlarga chiqarib qo^sa, men ham arzon sotardim, 
meni o'zimga ham magazinchilar ustiga qoyib sotadi, 
menga qoladigan faqat non puli xolos», deb qilgan ja-
vobimi? Sovetlarga qarshi targ'ibot shumi? Bu sho'r-
lik chol ko'chaga chiqib sovet hukumatining dasti-
dan «dod», deb jar solmagan bo'lsa, yoki biron joyga 
bomba qo'yib, sheriklari bilan portlatmagan bo'lsa! 
Yo'q narsani yo'q deyish, qimmat narsani qimmat 
deb to'g'ri gapni aytish dushmanlik sanalsa, unda 
nima qilish kerak? Yo'q bo'lsa ham bor, och bo'lsa 
ham to'qman deyish kerakmi? Yolg'on gapirish do'stlik 
bo'ladimi? Shu bir og'iz gapni aytgan va buni eshitgan 
atrofdagi odamlar bu xato demaganlars uchun ham-

58 
Shukrullo 
masi sovetlarga qarshi to'da sanalib, qarigan chogla-
rida bola-chaqa, uy-joylaridan mahrum bo'lib begona 
yurtlardagi qamoq lagerlarida o'liklari qolib ketishga 
mahkum etilsa, bu qaysi qonun, qaysi insofga kiradi! 
Bir og'iz gap uchun 25 yilga hukm qilish kerakmi? 
Ilyos ota sho'rlikning "o'liklarim qayerlarda qolib 
ketadi» deb ohu-nola qilishlari kishi yuragini o'rtardi. 
Nahot, insonga rahmi-shafqat shu bo'lsa! Bu yer-
dagi tergovchilarning insofi, vijdoni qayerda! 
Men Ilyos ota ahvoli, uning taqdiriga yurak-
bag'rimdan achinar edim-u, ammo o'zimning taq-
dirim, oldinda meni nimalar kutmoqda, bulardan 
bexabar edim. Ertaga bu dunyoda nimalar bo'lishini 
kim biladi. Mening taqdirim ham... 
Cylarim oxiriga yetmay temir eshikning tuynuk-
chasi ochilib, nazoratchi ovqat olib kelganini aytdi. Men 
bir necha yildan beri tutilib, mahbuslarning qollaridan 
qollariga otaverib, qayerlargadir urib gardishlari qiy-
shaygan mis toboqni uzatdim. Bir cho'mich yovg'on, 
so'k oshi quyib berdi. «Arpa yemas bu otlarni ajriqqa 
zor qildi Xudo», deganlaridek ichmasdan ilojing bormi! 
O'z ayblaringni bo^ningga olmaganing, ya'ni sovet-
larga qarshi faoliyatingni o'zing ochiq aytib bermaga-
ning uchun jazolash maqsadida uyingdan kelgan oz-
mi-ko'pmi narsalarni ham oldirmasa, yoningdagi bor 
pulingga xarajat qildirmasa, xo'sh, bu yerda berila-
digan bir cho'mich so'k oshi, suli bo'tqani yemasdan 
nima chora! Yaxshi yemoqchi bo'lsang «Men sovet-
larga qarshi dushman bo'lganman», deb ayblaring-
ni, sheriklaring kim bo'lganligini tan olib aytib ber, 
uyingdan kelgan narsalarni ham olasan, bufetlardagi 
narsalar ham seniki bo'ladi. Bu degani vijdonni jig'il-
donga almashishning xuddi o'zi. 
Och bo'lishimga qaramay bir qoshiq ovqat ham 
tomog'imdan o'tmadi. Ilyos otani olib chiqib ketgan 
bo'lsalar ham tuvakdan chiqqan sassiq hali kame-

«Kafansiz ko'milganlar» 59 
radan arimagan edi. Nazoratchiga ahvolni aytib, tu-
vakni to'kib kelish kerak, degan iltimosimga, «faqat 
kechki hojat vaqtidan boshqa payt mumkin emas», 
degan javobni oldim. Qo'lingdan nima keladi! 
Oradan ko'p o'tmay temir eshiklardan birining 
ochilib yopilgan xunuk ovozi eshitildi. Bu yon-verim-
dagi emas, ovozining uzoqdan kelishiga qaraganda, 
yerto'laning eshigi edi. Kishi yillab qamoqda o'tira-
bergandan keyin eshikning ochilib-yopilgan ovozidan 
ham nechanchi kamera ekanini taxminan sezadigan 
bo'lib qolasan. 
Men yotgan kameraning yonida nazoratchining 
kimgadir «to'xta» degan ovozi eshitildi. Temir eshik 
sharaqlab ochilib, mening kameramga sochlari op-
poq oqargan o'rta bo^li, nihoyatda xushro'y 50 yosh-
lar atrofidagi mahbus yelkasida yuki bilan kirib keldi. 
Bu odam 1919-yildan kommunistik partiya a'zosi, 
toshkentlik Nasriddin Xo'jayev edi. Inqilobning birin-
chi yillaridayoq otilib chiqib partiyaga kirganlardan, 
Endi haqiqiy ozodlikka erishdik, butun orzu-umidlari-
miz endi ro"yobga chiqadi, deb, yigirmanchi, ottizinchi 
yillarda joni-jahdi bilan jonbozlik ko'rsatganlardan. 
Mana endi yelkasida ko'rpa-yostiq bilan kirib kelib, 
men bilan zixi pachoq mis toboqda bo'tqa yemoqda. 
Bu sodiq kommunistning gunohi nima? 
Nasriddin Xo'jayev mening savolimga g'azab ara-
lash: «Seni qaysi gunohingga qamashdi?» - deb savol 
bilan javob berdi. 
Shu javobni eshitdim-u boshqa bir narsa haqida 
so'rashga tilim bormadi. Tog'amning o'g'li sodiq kom-
munist Bahovuddin akaning fojiali taqdiri ko'z oldim-
dan o'ta boshladi. U ham 1918 - 1919-yillarda shu 

Download 1,31 Mb.