«Kafansiz ko'milganlarn
_ 69
qoldi», degan so'zini masxaralab kinoya bilan aytgan
rmishman. Bu tuhmatdan iborat emish. Nimasi tuh-
mat! Kinoyami, yoki to'g'ri ko'ngilda aytganmanmi,
buni qayoqdan bilding! Kinoya qilib aytgan bo'lsam
ham to'g'ri aytganman. Chunki to'y bo'lishiga qara-
masdan dasturxonda yeydigan narsa yo'q edi. Axir,
i irush vaqtida, bitta koyiagimiz ikkita bo'lishi u yoqda
tursin, hatto butun ko'ylakning o'zi bolmagan. Axir
men o'zim biror uzoqroq joyga toy-tomoshaga borib,
yotib qolgudek bo'lsam chiroqni o'chirmaslaridan ye-
chinolmasdim. Chunki, garchand koyiagimning yoqa-
si, galstugim bo'lsa ham koyiakning orqasi yo'q edi...
Urush vaqtida zavod bormi, fabrika bormi, hamma-
si jangga kerakli narsa ishlashga qaratilgan edi. Bir ki-
yimlik chit - anqoning urug'i. Topilganda ham uncha-
muncha odam kiyolmasdi. Oddiy kalish degan narsa
nima, u ham yo'q bo'lib ketgan-da. Hunarmandlar
uylarida bo'z to'qiy boshlashdi. Bozorlarda rezinkadan
qolda quyilgan, tishi yo'q, zilzambil quyma kalishlar
sotilardi. Yemak-ichmak, tirikchilikka zarur narsa-
larni topib bir amallab kun kechirish xalqning o'ziga
tashlab qoyilgan. Urushga bormay qolgan oilalar o'zi
yemasa ham, ichmasa ham jangga ketgan aka-ukasi-
mi, erimi, farzandimi, olmay omon qaytishining dar-
dida ochlikka ham, yalang'ochlikka ham chidardi.
Axir, bir oyda bir odamga to'rt yuz gramm yog' be-
rilardi. Kuniga qanchadan to'g'ri keladi? Bir oyga bir
kiloyu ikki yuz grammdan don berilardi. o y i a b ko'r-
sa, bu narsalar rosmana yeyman, degan odamga bir
haftaga ham yetar-yetmas masalliq-ku. Orzu-havas,
toy-tomosha qayoqda! Faqat urush yillaridamas,
urushdan keyingi dastlabki yillarda ham birovning
oldiga qoyishga bir burda ortiqcha non topilmasdi.
Shuni farovon hayot deb bo'ladimi? Mening aybim
haqiqatni aytganimmi? Shuning uchun qamash ke-
rakmi?
70 Shukrullo
Urush tugashi bilan xuddi osmondan darhol noz-
ne'mat yog'ilgandek, hamma yoq obod, hamma yoq
farovon desak, kim ishonardi!.. Mantiqqa sig'adimi?
Urush tamom bo'ldi. Kimdir otasidan, kimdir far-
zandidan ayrildi, kimlardir bedarak ketdi. Xonadon-
larda, qarindosh-urug'larnikida dod-faryodlar ko'ta-
rildi, kishilarning qalblaridan ayriliq alamlari, ko'z
yoshlari hali arimay turib, ularning dardlariga dard-
kash bo'lish o'rniga hayot quvnoq bo'lib qoldi, desak
insoniylik boladimi?
Stalinning urushdan keyin «Hayot farovon bolib
qoldi», degan gapi esimda. Aytganman. Inkor qilmay-
man. Meni taajjubga soladigan narsa shuki, bu gapim-
ni qaysi do'stim yetkazgan, bundan qat'i nazar, ammo
bu gapni men to'g'ri ko'ngil bilan aytganmanmi yoki
kinoya qilibmi, nima bilan isbot qiladi, yoki o'sha vaqt-
da basharam qanday holatda bolganini suratga olib,
tovushimni magnitofonga yozib olgan ekanmi?
Yo'q, tergovchini qiziqtirgan narsa buni isbotlash
emas, uni qaysi ma'noda aytganligim ham emas, ular
uchun eng muhimi - shuni aytganimni tasdiqlatib
olish edi. Bundan chiqaradigan xulosa esa ularning
o'z qo'llarida edi. Ya'ni xalqlar dohiysini masxaralash,
uning so'ziga ishonchsizlik, degan aybni qo'yish edi.
Tergovchi mening bu gaplarimdan quyidagi xulosa
chiqarib yozgan edi:
«Stalinning gaplarini aytishdan maqsadim faqat-
gina sovet davridagi hayotdan norozilik, uni qora-
lashgina emas, odamlar orasida xalqlar dohiysining
so'ziga ishonchsizlik tug'dirishni ham ko'zda tutgan
edim... Men o'zim shoir bo'laturib sovet davrida bitta
koyiakka yolchimadim, mana shuning o'zi ham do-
hiy ning so'zini masxaralab aytganimning isboti bo'la-
di..." va hokazo, va hokazo.
Buni o'qib, bunday aybnomani eshitib, insof bilan
aytganda, nima deyish mumkin! Mening aytganla-
rimdan shu xulosa chiqadimi!
|
