«Kafansiz ko'milganlarn _ 85
i >ra-sira o'sha paytda kimlar bilan, nimalar haqida gap-
lashganimni so'raydi, xolos, - deb javob berdi.
He sodda odam! Tergovchi ham menga o'xshash
qo'chqor urishtirishga ishqivoz ekan, deydi-ya! Ammo
tergovchi nega muncha qo'chqor urishtirishni men-
dan so'rab qoldi, nega muncha kovlayapti degan nar-
sani xayoliga ham keltirmagan bo'lsa kerak sho'r-
lik! Xorazmlik bo'lganim uchun shunchaki qo'chqor
urishtirishni so'ragandir, deb oylagan bolishi ham
ehtimoldan holi emas. Ammo buni nega surishtirgani,
tagida nima maqsad kuzatilganini keyinchalik bildi.
Qamalganining ikkinchi-uchinchi haftalari bolsa
kerak, bu bechora mo'ysafid tergovdan o'zini qayga
qoyishini bilmay, g'azab bilan kameraga kirib keldi:
- Dunyo tamom boldi! Dunyo ado boldi! Meni otib
tashlasin, endi bu tergovchiga bir og'iz so'z aytmay-
man. Hech qanaqa gapiga javob bermayman. Sta-
linga yozaman! Stalinga arz qilaman. Men oq posh-
shoni tarafdorimishman. Nikolay poshshoni! Nima,
men uni basharasini ko'ribmanmi, yoki ikki tug'ib
bir qolganimmi, maqtayman! Oq xo'rozni maqtagan
bolsam, oq poshshoni maqtagan bo'lamanmi? Bu
qanday bedodlik!
Bu bechoraning butun gunohi, Xorazmda xo'roz
urishtirish vaqtida kimdir undan:
«Kimning xo'rozi yengadi, qizilimi, oqimi, sen qaysi
birining tarafdorisan?» - degan so'roviga:
«Ko'rinishdan qizilga qaraganda oqi zo'rroq ko'ri-
nadi, oqi yengadi, men oq tarafdoriman», - degan
gapni aytgani bo'libdi. Uning bu gapidan tergovchi
o'zicha xulosa chiqarib: «Haqiqatan ham Xorazm
shohi Junaidxonga mening xeshligim bo'lgani rost,
shuning uchun ham men xo'roz urishtirish paytidan
foydalanib qizillardan, ya'ni sovet hukumatidan ko'ra
oq poshsho yaxshi edi, bir kunmas bir kun oq posh-
86
Shukrullo
sho yengadi, demoqchi bolganman», deb yozib, un-
dan qo'l qoyishni talab qilgan ekan.
Albatta, bu gaplarga hozirgi odamlar ishonishi qi-
yin. Ammo, yuzlab emas, minglab emas, million-mil-
lionlab odamlar qamalib, otilib, Sibir surgunlarida
yo'q bolib ketganlar-chi? Bunga ham ishonmay-
mizmi? Axir, bularning ko'pi asosan kommunist,
sovet davlati uchun jonini tikkan odamlar edi-ku!
Bularning dushmanligiga ishonib bo'ladimi? Yo'q,
bo'lmaydi! Xo'sh, shunday bo'lgach, ularni nima
deb qamashgan? Demak, yo'q ayblarni, kishi xayo-
liga kelmaydigan yuqoridagi kabi sabablarni oyiab
topishgan, desak, ishonmay boladimi?
Men o'zimcha oyiardim, xo'p, ishonib bolmasa,
begunoh odamlarni qamash hukumatga nega kerak
bolib qolgan?
Qamalgunimga qadar, men o'zim ham qamalgan-
larning ko'pchiligini haqiqatan dushman bo'lsa ke-
rak, deb oyiardim. Ammo qamalganimdan keyin bu
fikrim xato ekanligiga imonim komil bo'la boshladi.
Tergovchining adolatsizligi, bilaturib oqni qora qi-
lib ko'rsatishidan fig'oni falakka chiqayotgan hamro-
himga taskin berish uchun unga:
«Kuyganingizning foydasi yo'q. Qamalishingizga
oq podshoni maqtaganingiz ham, xo'roz ham sabab
emas, bular faqat bir bahona, bu qama-qamalardan
maqsad bitta: maoshingiz kam bo'lsa, maoshim kam
deb arz qila olasizmi? Chet elga borgingiz kelsa, bora
olasizmi? Yo'q! Bizda boshqa davlatlardagidek erklik,
demokratiya yo'q deb ayta olasizmi? Ayta olmaysiz,
dardingiz ichingizda. Qaysi davlatda 1-2-sinf bolala-
rini oktyabr oyidan to plan bajarilguncha o'qishdan
mahrum qilib qor-yomg'irda dildiratib, paxta baxti-
miz, deb dalalarda ishlatadi? Bu baxt emas, deb ayta
olasizmi? O'zbekning ming yillik tarixi bor, o'zbek
jahonni hayratga soladigan san'atning yuksak na-
|
