Shukrullo
bo'ldi. Hatto otamni bir oz tinchlantirishga harakat qil-
di. Ammo ikkinchisi otam u yoqda tursin, bizlar bilan
ham qo'pol, dag'dag'a bilan munosabatda bo'ldi. Tashqi
ko'rinishidan ham maxsus tayyorlangan, tajribali jal-
lodlardan qolishmasdi. Bizning biror-bir harakatimiz
uning e'tiboridan holi qolmas, o'z o'ljasiga tashlanishga
tayyor turgan yirtqich hayvonni eslatardi.
Onam yana ko'z yoshi bilan, besh kunlik diydor
ko'rishish ham nasib etmaganidan oh urib, otam
uchun bir sidirg'a lozim bo'lgan sochiq, ko^lak va
boshqa zarur, arzimas narsalarni yig'ib bermoqchi
bo'lganda, u onamning qo'lidagi narsalarni shu qa-
dar qo'pollik bilan tortib olar, olazarak ko'zlari sin-
chiklab tekshirib, keyin qaytarib berar edi.
Otamni olib ketayotganlarida «Otangiz haqida
malumotni Davlat xavfsizligi komitetidan olishingiz
mumkin», deyishdi. 1950-yili Maxsus kengashning
Qaroriga binoan muddati ko'rsatilmagan holda otam
Krasnoyarsk o'lkasiga badarg'a qilingan ekan.
1949-yili otamni yana qaytadan qamoqqa olishlari-
ga asosiy sabab 1937-yilda qoVilgan aybnoma bolgan.
Dastlab tergovda, keyinchalik sudda «Muntazam aksi-
linqilobchilik, millatchilik va trotskizm tashviqotchisi»
degan aybni rasmiylashtirib qaror qabul qilingan. Bu
hukm qabr toshidek sovuq, tegirmon toshidek og'ir,
mavhum satrlar edi. Mana o'sha aybnoma:
1. Tintuv paytida o'zbek shoirlaridan biri Cho'lpon-
ning man qilingan she'rlar to'plami topilganligi;
2. Otam o'rta maktabda o'qib yurganlarida o'zbek
tili va adabiyoti o'qituvchilari Munawar Qori va Sho-
rasul Zunnunovlarning talabalari bo'lganligi uchun;
3. Tergov buvamni ruhoniy deb topganligi uchun;
4. Trotskizmda ayblashlarining birdan-bir saba-
bi, tintuv paytida uyimizdan 1926 - 27-yillari bosilib
chiqqan «Rabochekrestyanskiy kalendar» jurnali to-
«Kafansiz ko'milganlarn
_ 115
pilgan. Bu jurnalda partiya va davlat rahbarlari bilan
bir qatorda Trotskiyning ham portreti bo'lgan.
Adolatsizlikni qarangki, til va dabiyot o'qituv-
chisining uyidan topilgan qator adabiyotlar orasida
Cho'lponning sovet nashriyotida chop etilgan, sovet
magazinidan sotib olingan she'rlar to'plami millat-
chilikda, aksilinqilobchilikda ayblashga asos bolsa?
Hech kimga sir emas, o'sha davrdagi keksa yosh-
dagilarning hammasi dinga ishongan va namoz o'qi-
gan. Shunday ekan, ularning barchasini millatchi-
likda ayblab qamash lozimmidi? Yo'q! Qamoq, jazo,
o'lim hukmi savodli, aqlli, dono, ziyolilarnigina terib,
ularni jismonan yo'q qilib yuborishga qaratilgan yoki
bolmasa ruhan majruh qilish uchun edi.
1953-yili xalqlarning «otasi», «buyuk dohiy» Sta-
lin o'limidan bir yil o'tar-o'tmas, 1954-yili iyun oyi-
da otamni surgundan quyidagi mazmundagi spravka
bilan ozod qiladilar: «Kalanov Sh. 1937-yili 17-iyul
O'zbekiston Oliy Sudining hukmi bilan O'zSSR Jino-
yat kodeksining 66 st. 1-bandiga asosan qamoqqa
olingan va besh yil huquqdan mahrum qilingan, ke-
yin Krasnoyarsk o'lkasida surgunda bo'lgan, u MVD
va SSSR Prokurori ko'rsatmasiga asosan 1954-yil
24-aprel surgundan ozod qilingan, 1954-yil 9-iyul
SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1953-yil 27-mart
qaroriga binoan sud qarori bekor qilingam.
Mana insof, mana adolat! O'n sakkiz yil nohaq
qamalib, bola-chaqa, uy-joy, erkinlikdan mahrum
bo'lib, sog'liqdan ayrilib, umrning eng aziz damlari
azob-uqubatda o'tib bo'lgandan keyin, sening guno-
hing yo'q ekan, deyilsa, bu qonunsizlik, bu adolatsiz-
likka qanday chidash mumkin!
Jiyanim Badriddinning otasi haqidagi xotiralari-
ni eslab bularning menga qoyilgan ayblardan nima
farqi bor deb oyiardim. Pochchamning o'z boshidan
«
116 Shukrullo
kechirgan dahshatli hayoti, oilasining xarob va baxt-
sizligi, inson bo'lib tug'ilib, biror kun bu dunyoda ro-
hat ko'rmay fojiali o'limi nahotki mening boshimda
ham takrorlansa, deb o'ylardim.
Bunday o'ylab ko'rsam, bunday baxtsizlik, falo-
katlar bitta mening boshimda ekanmi? Mamlakatda
bu falokatni boshidan kechirmagan biror oila bor-
mikan? Axir men o'zim bilgan tanish-bilishlardan
tashqari qamalgan qarindosh-uruglar oz-muncha-
mi? Pochcham va xolamning o'g'li Ubaydulloxonning
umrlari qamoqda o'tdi. Men o'zim qamaldim. Xotinim
olti yoshdan darbadar. Otasi, amakilari qamoqda va-
fot etib ketdilar! O'-ho', voy-voy!.. Eslayman desa!..
Bir necha kundan beri mana shundy dahshat-
li o^lar bosimida inson qiyofasini yo'qotgan, yillab
umrini qamoqda o'tkazishga odatlangan, nafsi oldi-
da har qanday jinoyatdan qaytmaydigan makkor va
shafqatsiz kallakesar, o'g'rilar orasida lagerlarga yu-
borishlarini kutib yotibman. Dardlashadigan biror
odaming yo'q. O'rningdan qimirlading, yoki hojatga
chiqqudek bo'lsang, qaytib kelguningcha albatta nar-
salaringdan ajraysan. Kim oldi, deb so'rab ko'r-chi?
Kimga arz qilasan? Nazoratchilargami? Ularning o'z-
lari ham bu yerga cho'chib kiradi. Molimni oldi deb
shikoyat qilganlarni bo'g'ib o'ldirsalar ham hech kim
javobgar qilolmaydi.
Yuzlab odamdan qay birini aybdor qiladi. Birdan
bir dardkashim siyosiy ayb bilan qamalgan 20 yoshlar
chamasidagi yigitcha bo'lib qoldi. Bu bechora qish-
loqi yigitning gunohi, xalq dushmani bo'lib qamalis-
higa sabab o'rta maktabda shanbalik qilingan kuni
Stalinning byustini bir joydan ikkinchi joyga qo'ya-
man deb ko'tarib ko'rsa, nihoyatda yengil unnab,
juda yengil ekan, kallasining ichi bo'sh ekan, degan
bir og'iz to'g'ri gapni aytgani bo'libdi. Keyinchalik bir
sabab bilan oralari buzilib qolgan maktabdoshlari-
|
