«Kafansiz ko'milganlarn _ 139
nima bilan tugashini bilmay turib xazon qilsam, bu me-
ning insofimdanmi? Xat yozaymi? Ixtiyoriga qoyaymi?
Shu yerda barakda o'g'rilar orasida o'zaro musht-
lashish, bir-birini bo'g'ish, o'ldirish boshlanib ketdi.
Bizning og'zimizdagi og'zimizda, bo'g'zimizdagi
bo'g'zimizda qoldi.
Albatta, umrida birovning haqiga xiyonat qilma-
gan, xiyonat qilish emas, nohaqliklarni ko'rganda
jim turolmagan vijdonli, halol odam uchun o'z ko'z
oldida bo'layotgan bunday bosqinchilik, kuppa-kun-
duz kuni birovlarning mollarini talash, bo'g'ib oldi-
rishlarni ko'rishdan og'ir azob bo'larmidi! Aralashish
emas, hoy, deb indab ko'r-chi, o'zing omon qolarmi-
kansan! Kim sening yoningga kiradi. Sening moling-
ni talamaganlariga shukr qilmaysanmi! Bordi-yu shu
tobda sening hamma narsangni tortib olsalar, yoki
bo'g'ib o'ldirmoqchi bo'lsalar, buning uchun kimni
javobgar qiladi? Hech kimni! Dardingni kimga ay-
tasan? Shikoyat qilib ko'r-chi, yodingda tut, 25 yil-
ga hukm qilingan odamsan, o'g'rilarning o'zi bugun
bo'lmasa, ertaga seni sotqinlikda ayblab bir-birlariga
sen haqingda xabar berib muddatingda borgan jo-
yingda o'ldirib yuboradi. Qamoq qoidasi shu! O'lsang
kim senga achinadi! Sen xalq dushmanisan, o'ttiz yil
ozodlikdan mahrum etilgan, aslini surishtirganda,
tirik o'lik kimsasan. O'z ajaling bilan o'lasanmi, yoki
birov o'ldiradimi, buning farqi yo'q. Agarda o'z ku-
chingga ishonsang, bular bilan olishasan. Yengsang,
ustun kelsang, omad seniki, yashaysan.
Qamoqda bir-birining ustidan boshliqlarga shiko-
yat qilish sotqinlik hisoblanadi. Bundaylarni axir bir
kunmas bir kun o'ldirib yuborishadi.
Mening shu kungacha ko'rgan-kechirgan azob-
uqubatlarim hali holva ekan. Bu yerga kelganimning
uchinchi kunlari, agar xato qilmasam, Yorqinjon aka
ismli andijonlik ilm-ma'rifatdan xabardor, Cho'lpon,
120 Shukrullo
Abdulla Qodiriylarni yaxshi biladigan mulla odam bi-
lan tanishib qoldim. Bu odam 1937-yilda qamalib,
o'n yillik muddatini bitirib, undan keyin bir necha
yil Sibir surgunida yurib, bola-chaqasini ko'rgani
kelganda yana qaytadan qamoqqa olinibdi. Uning o'z
boshidan kechirganlari naqadar dahshatli, kishini
vahimaga soladigan bo'lishiga qaramasdan, ikkinchi
bir jihatdan menga dalda ham bo'ldi.
«Hozirgi vaqtda 100 yilga hukm qilsa ham o'lma-
gan odam umr bersa eson-omon qutulib chiqishi
mumkin, o'lmay yashash mumkin. Bizlar qamoqda
ekanimizda urush davri, ocharchilik edi. Erkinlikda
yashayotganlar non topolmayotgan bir mahalda, biz,
o'lim kishilarining g'amini hukumat o'ylarmidi. To-
pilsa, kalamush bo'lsa ham yeyilardi.
Bizlar o'rmonda daraxt kesardik. Ochlikdan hoi-
dan toyganlar, sillasi qurib, dam olish vaqtida o'r-
nidan turishga madadi yetmay, o'tirgan joyida o'lib
qolaberar edi. Bir kuni necha odam bir chekkada bir-
dan uymalashib qoldi. Bilsam, qandaydir hayvonning
chala yiqilib qor tagida qolib ketgan bo'lagi topilgan
ekan. Hatto, yashash uchun bir-biridan qizg'anib,
shuni xom yeganlar ham bo'ldi. Axir 1920-yillarda
Volga boyida odamlar o'z bolasini ham yegan-ku.
Lenin ham buni iqror qilib yozgan-ku».
Bu odamning boshdan kechirganlari bir-biridan
dahshatli edi. Bu yerda ko'rayotganlaring hali hech
gap emas, bardam bo'l deyayotgandek tuyilardi.
Bu odam qamoqda o'z uyidek mag'rur, go'yo tabiiy
bir hoi degandek yurardi. Bu odamning xatti-hara-
kat, gap-so'zida hatto shuncha yil ozodlikdan mah-
rum bo'lib qamoqda umr o'tkazishidan na o'kinch,
na biror hasrat yo'qligi, hatto so'zlarining dadil va
quvnoqligi meni hayratga solgandi. Unda na qayg'u-
rish, na atrofdagilardan qo'rqish va na xavotirlanish
alomati bor edi. U hatto o'limni xayoliga keltirish
|
