«Kafansiz ko'milganlarn
_ 121
emas, undan nazarimda, qo'rqmasdi ham. Nazar sol-
sam uning atrofdagilardan ehtiyot qiladigan ortiqcha
kiyim-kechagi ham, yeb-ichadigan narsasi ham yo'q
edi. Axir, uydan kelayotgan odam, ne sababki quraq-
dan-quruq bunday ahvolda ekanligi meni oyiatgan
bo'lsa, keyinchalik o'zining aytishidan ayon bo'ldi:
- Men qamalgan kezda xotinim fabrikada mudir
bo'lib ishlardi. Firqa a'zosi edi. Men qamalgandan
keyin xalq dushmanining xotini firqa safida turishi,
rahbarlik lavozimida ishlashi mumkin emas, shuning
uchun eringdan ajralishing lozim degan shart qoyish-
gan. Xotinim bunga ko'nmaganu ishdan bo'shashga
rozi bo'lgan. Ikki bolani bir amallab boqqan. Ammo
urush boshlanib, tirikchilik og'irlashgandan keyin, bir
o'glim bilan qizimni bolalar uyiga berganidan xabar
topdim. Shuni eshitdim-u vaqtincha bo'lsa ham ajra-
lish haqida xat yozdim. Xatimni olganmi, olmaganmi,
og'ir kasal bo'lib olamdan o'tgani daragini eshitdim.
Men surgun muddatini tugatib, o'z yurtimga bo-
rish huquqiga ega bo'lganimdan keyin, xotinimning
qabrini ziyorat qilish, bolalarimning diydorini bir
ko'rish uchun borgan edim. Ming afsus, - dedi-yu,
shu fursat so'zi halqumiga tiqilib, bir dam nimanidir
oVlagandek ko'zlarini yumib, - Andijonga borishga
bordim-u qotgan yaramni yangiladim. Faqat xotinim
bechoraning qabrini ko'rish nasib bo'ldi. Bolalarim-
ni topolmadim. Xalq dushmanining farzandlari deb
qaysi detdomga jo'natib yuborganlar, izlab topgu-
nimcha ham bo'lmay, qaytadan qamashdi.
Uning bu gaplarini eshitarkanman, beixtiyor ko'z-
larimga yosh kelardi. Ammo taajjubki, bu odam esa
yuraklarni larzaga soladigan bu gaplarni aslo ha-
yajon va afsusga berilmasdan, oddiy voqeadek so'z-
lardi. U odamning fe'lidagi bunday o'zgarish, sovet
davlatining siyosatiga butunlay ishonchini yu'qotib,
122,. _ Shukrullo
kishilar boshidagi bu fojialar tabiiy bir hoi deb qara-
shidan paydo bo'lgan ekan.
Bu odamning o'z falsafasi bor edi, garchand uning
xulosasi mantiqan to'g'ri bo'lib, ichingda tan olsang
ham, ammo hozirgi qama-qama davrida uncha-mun-
cha odam eshitishga ham cho'chirdi.
Bizlar turgan barakdagi sodir bo'layotgan turli
jinoyatu, ur yiqitlar, o'zaro mushtlashish, bir-biri-
ni rahm qilmay o'ldirishlar, odamlarning bu daraja
buzulishiga kelib qolganliklariga uning o'z qarashi,
o'zicha falsafasi bor edi. U qo'rqmasdan, bu ahvolga
Oktyabr inqilobi, undan keyingi no to'g'ri siyosat sa-
bab deb ochiqdan-ochiq gapirardi. Masala siyosatga
taqalganda, undagi shu vaqtgacha hukm surgan be-
parvolik birdan tarqalib, ko'zlarida qandaydir chaq-
nash, so'zlarida keskinlik va g'azab paydo bo'la bosh-
ladi. U atrofdagi odamlarga ishora qilib:
- Sen bilan men siyosiy mahbuslarmiz, bular-chi?
Bularning o'g'rilik qilib, odam o'ldirib, kishilarning
haqlariga xiyonat qilib, yosh-yosh qizlarni zo'rlab ji-
noyatga qo'l urishlariga nima sabab? Bizlar sinfsiz ja-
miyat quramiz, dedik. Yaxshi! Sinflarni tugatmoqchi
boldik. Qaysi sinflarni? Qandoq qilib? Hammamiz
bir mamlakatda yashasak, bitta xalq bo'lsak, kimga
qarshi kurashamiz? Kambag'allar boylar sinfiga! Bu
degan so'z kambag'alroq odam boyroq o'z qarindo-
shiga, o'z qo'shnisiga, o'z hamqishlog'i, mahalladagi
odamlarga qarshi kurashishi kerakmi? O'zi bilan bir-
ga yashab kelgan odamlarni ayamasdan sinf sifatida
yo'qotishi kerakmi? Qanday yo'qotadi? Quloq qiladi-
mi? O'z yurtidan bola-chaqasi bilan badarg'a qilib,
ularning mol-u mulkini tortib olib o'zi ega boladimi?
Sinflarni tugatish shumi? Bu sinfsiz jamiyat emas,
bosmachilar jamiyati emasmi?
U menga, vijdonli shoir bo'lsang, qani, ayt-chi,
yoki gapim noto'g'rimi, degandek jiddiy qarash qildi.
Garchand uning gaplari mantiqan to'g'ri bo'lsa ham,
|
