«Kafansiz ko'milganlar» 131
lan gaplashish imkoni bolmasa ham uzoqdan diydor
ko'rib qolish uchun kelgan odamlar edi. Konvoylar
esa bularni itlar bilan qo'rqitib, so'nggi marta bir og'iz
so'zini aytishga ham yaqinlashtirmasdi.
Bu vagonlarga qancha odam sig'ishiga qarab
emas, mahbuslarning soniga qarab, bir odam sig'a-
digan joyga o'n, o'nta odam joylashadigan joyga yuz
odamni urib-tiqib chiqarardi. Joy topib joylashishi u
sening o'zingga bogliq. O'tirib ketasanmi, yotib keta-
sanmi, konvoylar bunga emas, sanab qancha mah-
bus olgan bo'lsa tayinlagan joyga shuncha mahbusni
yetkazishga javob berardi.
Kuzatuvchilarning dod-faryodlarining o'rnini va-
gonlarning zarb bilan siljishi, chinqirib uzoqlashishi
egallay boshlagan edi. Go"yo bu ona yurtidan ayril-
gan bizlarning chinqiriq, faiyodlarimiz edi.
O'z yurtimizda ko'rgan bu azob-u ko'rgiliklar ham
halovat ekan. Do'sti-yorlaring, ona yurting, senga joni
achigan qarindosh-uruglaringning nafasi sezilardi.
Ularning yoningda borligini sezish ham darmon
bolarkan. Doding ularga eshitilib turgandek taskin
toparkansan kishi. Haqiqiy tutqunligimiz, butun erk-
sizligimiz, haqiqiy do'zaxning eshigi hali bizlar olib bo-
riladigan lagerimizga yetmasdanoq Krasnoyarsk pere-
silniy punktlaridan boshlandi. Bu yerdagi bolayotgan
vahshiyliklarni birinchi bor ko'rgan odam 25 yilni o l -
may tugatish emas, ayniqsa, bizdek ziyoli mahbuslar
bir yil, ikki yil omon yashashga ham ishonchini yo'qo-
tardi. Bu yer do'zaxning ikkinchi qopqasi edi.
