«Kafansiz ko'milganlar» 145
•
bo'lyapti, o'zingni oyia, bir amallab kuningni ko'rsang
boldi, deyishga sabab bo'lmadimikin!
Barjada xayolga tolgancha yosh-yosh yigitlar-
ni shu ahvolga tushganlari, qamoqlarda o'tayotgan
umrlariga achinardim. Hatto ayrimlarining yoniga
yaqinlashib suhbatlashgim ham kelardi. Axir, bular
ham odam-ku!
Bizning jamiyatimizda o'g'rilarning bunchalik
ko'payib ketishiga balki qonunimiz, uning bo'shlig'i
sababdir? Axir ikki og'iz to'g'ri gapni aytganlar xalq
dushmani sanalib 25 - 30 yil ozodlikdan mahrum qi-
linadi, ammo, o'g'rilik, hatto odam o'ldirganlarga esa
bunchalik jazo yo'q. Ularga munosabat qamoq sharo-
itida ham boshqacha.
Lagerlarda o'g'rilar siyosiy mahbuslarni «xalq
dushmanlari, fashistlar», desa, siyosiylar esa o'g'irlik,
odam o'ldirib, qamalganlarni kesatib «xalq do'stlari»
deb atashardi. Dindorlar, yozuvchilarning bu yerda
bezorilarcha ham qadri yo'q edi. Ular lagerlarda si-
yosiy mahbuslardek 12 - 15 soatlab 50 daraja, is-
siq, sovuqda ishlashmaydi. Ularning bir kunlik ishini
uch kunga hisoblash imkoni bor. Balki mana shun-
day munosabat ham o'g'rilarning ko'payishiga olib
kelmaganmikan? Axir, bizlarda qadimda o'g'rilarni
ushlashsa qo'llarini kesishardi, olomon qilishardi.
Vaholanki, jinoyatchilikka qarshi jamoatchilik ta-
labi bilan chora ko'rilmaydi. Axir, yaqin-yaqinlarga-
cha ham Xitoyda o'g'rilik qilganlarni xalq o'rtasida
maydonlarga olib chiqib osishdi. Hozirda esa o'g'ri-
lik bilan qo'lga tushgan odamning to'pig'idagi tomi-
ri kesib tashlanadi, yomon cho'loq bo'lib, qiytonglab
yuradi. Balki shuning uchun ularda o'g'rilik yo'qdir.
Nega bizlar shunday qilmaymiz?
O'g'rilik, bezorilikning dunyo bo'yicha bizlarda
bunchalik ko'pligiga sabab balki dinning yo'q qilinga-
ni yoki Xudodan qo'rqmay, bandadan uyalmasligimi?
146
Shukrullo
Bunday xayollardan tashqari, meni kechadan beri
yonimda qayt qilib, uxlamay ingrab yotgan odamning
bugun yana isitmasi ko'tarilib, qornidagi og'riq zo'ra-
yib tortgan azobi, uning qilgan arzi-dodiga soqchilar-
ning bizlar vrach emas, degan beparvo javobi, o'g'ri-
larcha ham qadr-qiymatimizning yo'qligi qiynardi.
Shu orada barjamiz to'xtab, kimdir Turxanskka
keldik desa, boshqasi bu yer Igarka dedi. Qayerli-
gi hammamizni kemadan tushirishgandan keyin
m a l u m bo'ldi. Bizlarning barjamiz to'xtagan bu yer
Shimoliy muz okeaniga tutashgan Taymir yarim oro-
lining Dudinka degan joyi bo'lib, buni port deb ham
atab bo'lmasdi. Bir-ikki yog'och butka qaqqayib tu-
rardi. Atrofda na bir inson sharpasi va na bir odam
yashaydigan xonadon bor! Bu yerlarda yilning o'n oyi
qahraton qish bo'lib, bir oy, bir yarim oylik iliq-issiq
kunlarda yuk paroxodlari konlardan mahbuslar qa-
zigan ma'danlarni olib ketib, unga kerakli narsalarni
yetkazib berarkan. Avgust oyining o'n beshlarida bu
yerda qor bo'ronlari boshlanib, daryo muzlab qatnov
ham to'xtardi. Bir oz kechikkan kemalar kelasi yilga-
cha muzlab qolib ketardi.
Men kelgan payt iyul oyining oxiri, avgustning
boshlari bolib, qop-qora bulutlar orasidan quyosh
goho ko'rinib qolishiga qaramasdan, shimoldan es-
gan izg'irin badanlarni junjiktirardi, qishdagidek
yuzlarni o'ymalardi. Shimol botqoqzorlarida besh-
o'n kunlik issiqda tirilgan och chivinlar ochiq joyga
yopirilib talardi. Atrofda odam zoti yo'q. Butun atrof
jim-jit, bir tomon pastak-pastak daraxtlardan iborat
tundra. Bir tomon okeanga tutashgan daryo, butun
atrof dunyodan ajralgan moxovdek vahimali. Nahotki
kimsasiz yerga meni olib kelishgan bo'lsa!
Biz siyosiy mahbuslarni kayutadan tushirgach,
yana familiyamiz, jinoiy moddamiz, necha yilga hukm
qilinganimizni so'rab sanay boshlagan nazoratchilar,
«Kafansiz ko'milganlar» _ _ 147
qandaydir shubha bilan har birimizga tikilib o'zaro
nimalarnidir gaplashishdi. Ularning shubhali qa-
i ashlarida jon bor edi. Chunki biz siyosiy mahbus-
lar hammamiz tanib bolmas darajada o'zgarib qol-
gan edik. Kemadan tushgan vaqtimizda bizlarni faqat
boshqalar emas, hatto o'zlarimiz ham bir-birlarimiz-
ni tanimay qolgan edik. Chunki bizlarning hamma
yaxshi kiyimlarimizni o'g'rilar egallab, o'g'rilarning
butun uvada, eski kiyimlari - botinka, telegreykala-
ri, yirtiq kepkalari bormi, bizlarga o'tib qolgandi. Ob-
kom sekretarining qishda kiyish uchun uyidan olgan
yangi etigi o'rnida eskirib ketgan tufli, issiq qalpoq
o'rnida jiyagidagi kartoni chipir qaynatishga yoqilgan
yirtiq kepka, ayrimlari esa ko*ylaksiz mayka ustidan
telegreyka kiyib olgan edi.
Siyosiy mahbuslarning o'g'rilarga talanib bu ah-
volga chidab, indamay turishlari qo'rqqanlikdanmi-
di? Yo'q. Ularning bunga befarq qarashlari besabab
emas edi.
Yigirma besh yilmi, o'n besh yilmi, shular bilan
birga yashash, bundan buyongi hayot hamon shular
bilan bo'lishini oy lagan odam shikoyat qilishni o'ziga
lozim ko'rmasdi.
Bundan tashqari, xo'sh, qaytarib olding deylik,
tutqunlikda, xor-u zorlikda o'tgan umringda besh
kun yaxshi kiyding-u kiymading nima! Shuni oyiab
ko'pchilik qaytarib olishni talab qilmadi. Bizlarning
bunday xayolimizni sezgandek etap soqchilarining
insoflilaridan biri:
- Kimki nimalaringni olgan bo'lsa, qo'rqmasdan
ayta beringlar, olib beramiz, ular bilan ikki dunyoda
ham bir bo'lmaysizlar, ko'rishmaysizlar, - degan gap-
ni aytib, bizlar bilan birga bo'lgan o'g'rilarning ham-
masini kayutadan olib chiqib, birma-bir oldimizdan
o'tkazdi. Birov, ana meni etigim desa, biri anovining
boshidagi qalpoq meniki, deb unga eski kepkasini
149
Shukrullo
qaytarardi. Xullas, o'g'rilarning qollariga kishan so-
lib bir tomonga haydab, bizlarni esa yelkada qopla-
rimiz bilan yayov, qizil vagonlar oldiga olib kelishdi.
Yomg'ir yog'a boshladi. «0'tiringlar», deb buyruc
berganlaricha sovuq shamol bilan chelaklab quyg
boshlagan yomg'ir badan-badanimizga singib, o'g'ri-
lardan qaytarib olgan kiyimlarimiz jiqqa ho'l bo'li-
shiga qaramay, ochiq yerda soatlab tutib turdilar.
Shular ham inson farzandlari-ku deb achinish, na
rahm-shafqat bor edi! Biror panaroq joyga olishni xa-
yollariga ham keltirmasdilar. Men ularning qiyofala-
riga tikilib, bunday bag'ri toshliklariga hayron qolar-
dim. Tasawur qilolmasdi. Ular olasanmi-qolasanmi.
sendan o'tgan azobni xayollariga ham keltirmasdilar.
Chunki ular seni har qanday qiynoqqa loyiq, xalq-
ning ashaddiy dushmanlari deb qarardilar.
Ertasi kuni bizlarni lagerga olib keldilar. Kechadan
beri yog'ayotgan yomg'ir iyulning oxiri bolishiga qa-
ramay birdaniga qorga aylandi. Sovuq. Kiyimlarimiz
jiqqa ho'l. Men kelgan lagerni bu yerdagilar «Tirik-
lar qabristoni" deb atasharkan. Bu vahimali, xunuk
nomning negaligi menga keyin m a l u m boldi.
|
