137
Odam o‗zini alohida shaxs sifatida kim deb bilishi, o‗zining o‗tmishi va kelajagini
anglashi, o‗z huquq va burchini anglashi va nihoyat o‗zining fazilat hamda
kamchiliklarini anglashi o‗zini anglashiga kiradi.
Insonning tabiatini o`zgartiradigan, uning shaxsini tarkib topishiga ta‘sir
qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqa qilib aytganda, jamiyat ishlab
chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosabatlarining o`sishi va
o‗zgarishidir. Bundan tashqari yana inson shaxsining tarkib topishiga ta‘sir
qiluvchi kuchli omil inson orttirgan tajribalarning tarbiya vositasi orqali bolalarga
berilishidir. Shunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya
bo‗lib, u kishining individual hayoti davomida ma‘lum konkret omillarning ta‘siri
ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda
inson shaxsi uchta
faktor ta‘sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tug`ilib o‗sadigan tashqi
ijtimoiy muhitning ta‘siri bo‗lsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida
tizimli beriladigan ijtimoiy ta‘lim-tarbiyaning ta‘siridir va nihoyat,
uchinchisi
odamga nasliy yo‗l bilan beradigan irsiy omillarning ta‘siridir.
Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi,
ijtimoiy muxit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson
shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o‗tganimizdek, faqat shu ikkita faktorga
emas, balki uchinchi bir faktorga ham bogliqdir. Bu faktor nasliy yo‗l bilan ayrim
anatomik va biologik xususiyatlarning ta‘siridir. Odamga nasliy yo‗l bilan ayrim
anatomik va biologik xususiyatlar beriladi. Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va
ko`zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‗ma ravishda
berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki,
odamga
hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya‘ni uning aqliy tomonlari bilan bog‗liq
bo‗lgan sifatlari nasliy yo‗l bilan berilmaydi. Nihoyat, nodir hollarda ayrim
qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlarda nasliy yo‗l bilan berilishi
mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya‘ni ro`yobga chiqishi
uchun albatta, ma‘lum sharoit bo‗lishi kerak.
Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste‘dodli olimlar,
muhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar,
davlat va jamoat arboblari, iste‘dodli
138
artistlar, rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo‗l bilan berilgan barcha
imkoniyatlarning ro‗yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga
kelganligining
dalili bo‗la oladi.
Bolalar maktab yoshiga yetgach, shaxs shakllanishining yangi mazmuni
boshlanadi, Kichik maktab, o‗smirlik va katta maktab
yoshi davrlarida shaxs
shakllanishining yuqori bosqichi namoyon bo‗ladi.
Inson shaxsini o‗rganish masalasi bilan falsafa, psixologiya, pedagogika kabi
fanlar shug‗ullanadi. Hozirgi davrda inson muammosi aniq va gumanitar
fanlarning umumiy tadqiqot ob‘ektiga aylanib bormoqda. Shunga qaramasdan, bir
tomondan, insonni o‗rganishda differensiatsiya hodisasi yuz bermoqda, ikkinchi
tomondan, inson taraqqiyotining sintetik tavsifi bo‗yicha integratsiya holati ko‗zga
tashlanmoqda. Inson bir qator fanlarning tadqiqot ob‘ektiga ekanligini to`liq tarzda
tasavvur etishi uchun uni biosotsial va sotsiobiologik jihatdan o‗rganish maqsadiga
muvofiq ish yuritishi lozim. Ma‘lumki, inson hayoti va faoliyatining operatsional
(o‗quv, operatsiya, harakat, malaka) mexanizmi uning ontogenezida funksional
mexanizmga o‗sib o`tadi, binobarin, unda komillik belgisi shakllanadi, natijada u
kamolot cho‗qqisining muayyan darajasiga erishadi.
Inson - jamiyat - tabiat - turmush munosabatlarini
tekshirgan rus olimlari
S.L.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, A.N.Leont`ev, B.G.Ananev odamning ular bilan
har xil turdagi va ko‗rinishdagi strukturaviy, funksional, fazoviy va makoniy
aloqalar tizimi mavjudligini ta‘kiddab o‗tganlar.
