6.Qonuniyatni amalda qo’llash. Aniqlangan qonuniyat ma‘lum bir amaliyot
sohasida, masalan, tergov jarayonida gumon qilinuvchini so‘roq qilish
psixologiyasini o‘rganishdan to‘plangan tajriba keyingi tergov jarayoni uchun
kerak bo‘ladi. Ko‘pgina xodimlar amaliy faoliyatlarida hamisha shaxsiy hamda
boshqalarning tajribalarini umumlashtiradilar. Lekin, shunday bo‘lsa ham, har
holda bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan yetarli asoslangan bo‘lmaydi,
boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi.
Kasbiy faoliyat psixologiyasi fani o‘rganishi kerak bo‘lgan qonuniyatlarni
14
quyidagi uch guruhga ajratish mumkin:
1) shaxs va mexnat faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan psixik
qonuniyatlar;
2) soha egasining psixikasini o‘rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar;
3) kasb egalariga har hil sabablar bilan murojaat qiladigan fuqarolarning
psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar.
Hozirgi kunda o‘zbek psixolog olimlari ushbu muammolar ustida ilmiy
izlanishlar olib bormoqdalar.
Kasbiy faoliyat psixologiyasining o‘ziga xos prinsiplari mavjud. Har qanday
usulda o‘tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator prinsiplarga rioya qilishni talab
etadi. Masalan: subyektiv (psixologik) asosga nisbatan obyektiv (moddiy) asosning
birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning yetakchilik roli, psixik
hodisalarning o‘ziga xos bog‘liqligi prinsipi, psixologik faoliyatni o‘rganishda
obyektivlik prinsipi, nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi prinsipi.
Subyektiv asosga nisbatan obyektiv asosning birlamchiligi prinsipi psixika
moddiy bo‘lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi.
Shaxsni o‘rganishda biz psixik faoliyatning ko‘plab tashqi ko‘rinishlariga duch
kelamiz. Ulardan asosiylari:
- og‘zaki va yozma nutq. Psixolog uchun shaxsning o‘zi (shaxsiy hisobot
ma‘lumotlari) haqidagi mulohazalari g‘oyat muhim hisoblanadi. Nutq orqali
shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarashlari, intilishlari, bilimi va boshqalar haqida
xulosaga kelish mumkin;
-
shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o‘z qo‘llari
bilan yasagan buyumlar, asbob-uskunalar, turli yasamalar, rasmlar va boshqalar
aniqroq ma‘lumot beradi;
-
psixik faoliyatning tashqi ko‘rinish va tanada namoyon bo‘lishi. Bu ko‘z
qarashining ma‘nodorligi, yuz mimikasi, imo-ishora, nafas olish va qon
aylanishining o‘zgarishi, miya elektr faolligining o‘zgarishi va hokazo.
Shuni ham ta‘kidlab o‘tish zarurki, bunday holatda faqat psixikaning tashqi
namoyon bo‘lishigina emas, balki psixikaning o‘zi tashqi namoyon bo‘lishiga
15
qarab ham o‘zgaradi. Masalan, soha egasi ishida xatoga yo‘l qo‘ydi. Ushbu faktni
aniqlashdan avval xatoning sabablarini bilish lozim.
Psixikani tashqi namoyon bo‘lish shakli orqali o‘rganish vositali bilish
deyiladi. Psixologiya fani tarixida uzoq yillarga qadar psixikani o‘rganishning
asosiy metodi sifatida o‘z-o‘zini kuzatish (introspensiya) metodidan foydalanib
kelingan. Biz o‘z ichki dunyomizni bevosita his qilamiz. Psixologiya uchun o‘z-
o‘zini kuzatish metodi o‘ta qulay tuyo`ladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir,
chunki o‘z-o‘zini kuzatish ko‘pincha umumiydan oddiy yoki tasodifiyni farqlash
imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto‘g‘ri ko‘rsatadi.
Psixika taraqqiyotida faoliyatning yetakchi o’rin tutishi prinsipi inson
psixikasining mehnatda yuzaga kelishi va faoliyatda tarkib topishidan kelib
chiqadi. Shunga ko‘ra, psixikani kishining amaliy faoliyatidan ayrim holda
o‘rganish mumkin emas.
Psixik hodisalarning o’zaro bog’liqlik prinsipi bizning ichki dunyomiz
yagona, bir butun ekanligidan, ma‘lum shart-sharoitlarda shakllangan, muayyan
shaxslarga xos miyaning mahsuli ekanligidan kelib chiqadi. Shu jihatdan
shaxslarning ayrim tomonlarini, uning psixikasini o‘rganishning o‘zi asosiy
maqsad bo‘lib qolmasligi kerak. Har bir tekshirishda biror psixik hodisaning
boshqa psixik hodisalar bilan uzviy aloqasini va ta‘sirini hisobga olish lozim
bo‘ladi.
Psixik faoliyatni o’rganishda obyektivlik prinsipi boshqa tekshiruvchilar
qatori psixologdan ham hodisaning aniq tafsilotlarini o‘rganishni, real holatni
ifodalamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga yo‘l qo‘ymaslikni
talab qiladi.
Nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi prinsipi nazariya amaliyot uchun
asos ekanligini, u o‘z qobig‘iga o‘ralib olmasdan amaliyot uchun yangi-yangi
yo‘nalishlar ko‘rsatishni anglatadi.
Kasbiy faoliyat psixologiyasi fanining bu prinsiplari birgalikda qo‘llaniladi
va ular har bir aniq psixologik metodning asosini tashkil qiladi.
Shaxsning ong osti holatini chuqur va har tomonlama o‘rganishga imkon
16
beradigan psixoanaliz metodi kasbiy psixologiya uchun muhim hisoblanadi.
Psixoanaliz jinoiy xatti-harakat motivlari, murakkab nizolarning haqiqiy
sabablarini tadqiq etish darajasini aniqlashda keng qo‘llaniladi.
Mamlakatimizda huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish
jarayonining borishi ichki ishlar idoralari xodimlari zimmasiga bir qator yangi
vazifalarni yuklaydi.
Kasbiy faoliyat psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning ichki his-
tuyg‘ularini o‘rganish, ish faoliyatida kelib chiqadigan subyektiv va obyektiv
sabablarini o‘rganishdir.
Shu bilan birga, bu fanni o‘rganish jarayonida quyidagi omillarga alohida
e‘tibor muhimdir:
-
betartibsizlikning oldini olish;
-
betartibsizlikni batamom tugatish;
-
soha egalari o‘rtasida muloqot madaniyatini shakllantirish;
-
fuqarolarning huquqiy bilimdonligini oshirish;
-
inson omilini birinchi o‘ringa olib chiqish.
Kasbiy faoliyat psixologiyasi fanini o‘qitishda quyidagilarga e‘tiborni
qaratish zarur:
-
bo‘lg‘usi kimyoviy tehnologiya soha egalarini kasbiy psixologik bilimlar
bilan qurollantirish;
-
kasbiy vazifalarni hal etishda olingan nazariy bilimlardan mohirona
foydalanish va ularni hayotga, amaliyotga tatbiq etish;
-
mutaxassisligiga xos zamonaviy kasbiy fazilatlarni har tomonlama
shakllantirish;
-
kimyoviy tehnologiya soha yo‘nalishida ta‘lim olayotgan mutaxassislarning
kasbiy qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish;
-
kasbiy sezgirlik, xotira, tafakkur, fuqarolar bilan muloqotda bo‘lish va
psixologik aloqa o‘rnatish mahoratiga ega bo‘lish.
Kasbiy faoliyat psixologiyasi fani ana shu vazifalarning maqsadi va
17
ko‘lamidan kelib chiqqan holda quyidagi bir qator vazifalarni bajaradi:
1) kimyoviy va psixologik bilimlarni chuqur o‘rganish hamda ularni ilmiy
jihatdan sintezlash;
2) kimyoviy tehnolologiya tushuncha va kategoriyalarining kimyoviy-
psixologik mohiyatini ochib berish;
3) kimyo sohasi xodimlariga oid asosiy obyekt - inson xulq- atvorining ruhiy
jihatlarini tushuntirish;
4) kimyo sohasi munosabatlarga kirishayotgan subyektlar o‘rtasidagi psixik
jarayonlarni o‘rganish va ularning ruhiy holatlarini ko‘rsatish;
5) jamiyatning ijtimoiy holatini tartibga solishni yanada takomillashtirish
uchun tavsiyanomalar ishlab chiqish;
6) kimyo sohasi xodimlari uchun psixologik xizmat ko‘rsatish taktikasi va
metodikasini ishlab chiqish.
Shu ma‘noda, kimyo sohasi xodimlari uchun psixologik bilimlar ijtimoiy
kategoriyalar (motiv, maqsad, shaxs va boshq) ni va alohida ijtimoiy vazifalar,
ya‘ni psixologik ekspertizasini tayinlash, tarkibini klassifikatsiya qilish muhim
ahamiyatga ega.
| 