Kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

279 
web sahifa HTML matn va 5 ta JPEG rasmdan tashkil topgan bo’lsa, shunda u 
jami 6 ta ob’yektga ega bo’ladi. HTML fayl bazasi sahifadagi qolgan ob’yektlarni 
URL orqali manbalaydi. Har bir URL 2 ta komponentga ega: serverning xost nomi 
va 
ob’yektning 
yo’li 
nomi. 
Masalan, 
quyidagi 
URL: 
http://www.someSchool.edu/someDepartment/picture.gif
, 
bunda 
www.someSchool.edu host nomi va /someDepartment/picture.gif esa yo’l nomi. 
Web brauzerlar HTTP ning klient tomonini ifodalagani uchun biz teng ma’noli 
brauzer va klient so’zlarini ishlatishimiz mumkin. Web serverlar o’z navbatida 
HTTP ning server tomonini ifodalaydi. Mashhur web serverlarga misol tariqasida 
Apache va Microsoft Internet Information serverlarini keltirish mumkin. 
 
21.3. SMTP protokoli 
 
SMTP – elektron pochta uchun eng asosiy ilova pog’ona protokoli 
hisoblanadi. U xabarni yuboruvchi serverdan qabul qiluvchi serverga jo’natishda 
TCP ning ma’lumotni ishonchli yetkazish xizmatidan foydalanadi. Boshqa ko’plab 
ilova pog’ona protokollari kabi SMTP ham 2 ta tomonga ega: klient tomon – 
yuboruvchining pochta serveri; server tomon – qabul qiluvchining pochta serveri. 
Har bir pochta serveri ham klient ham server tomon bo’lishi mumkin. Agar pochta 
serveri xabarni boshqa bir pochta serveriga yuborsa, bu holda u SMTP klienti, 
aksincha, xabarni biror pochta serveridan qabul qilsa, u holda SMTP serveri 
hisoblanadi. 
Yuqorida aytib o’tilganidek, SMTP protokoli elektron pochtaning yuragi 
hisoblanadi va u [RFC 5321] da ifodalanadi. SMTP protokoli HTTP protokolidan 
ancha yil oldin yaratilgan (1982-yillar boshlari). Garchi SMTP ko’plab ajoyib 
sifatlarga ega bo’lsada, u eskirgan xarakteristikalarni o’zlashtirgan. Masalan, 
bunda barcha pochta xabarlar boshdan oxirigacha 7-bit ASCII ko’rinishda bo’ladi 
(boshqalarda esa xabarning faqat sarlavha qismi ASCII ko’rinishda ). 

280 
SMTP ning ishlash tamoyilini 21.3-rasmda tasvirlangan misol orqali ko’rib 
chiqamiz. 
Faraz qilaylik, Alisa oddiy ASCII xabarini klientga yubormoqchi: 
1. Alisa o’zining agentiga murojaat qiladi, klientning elektron pochta adresi 
(masalan, klient@someschool.edu) ni kiritadi, xabarni yaratadi va xabarni 
yuborilishini tasdiqlaydi. 
2. Alisaning agenti xabarni uning pochta serveriga yuboradi va xabar u yerda 
navbatga turadi. 
21.3-rasm. Alisaning xabarni klientga yuborishi 
3. SMTP ning klient tomoni bo’lgan Alisaning pochta serveri navbatga turgan 
xabarni ko’radi va SMTP ning server tomoni bo’lgan klientning pochta serveriga 
TCP bog’lanishni ochadi. 
4. SMTP ning klienti Alisaning xabarini TCP bog’lanish orqali server tomonga 
yuboradi. 
5. SMTP ning server tomoni, ya’ni klientning pochta serveri xabarni qabul 
qiladi. Keyin klientning pochta serveri xabarni klientning pochta qutisiga 
joylashtiradi. 
6. Klient xabarni o’qish uchun o’zining agentiga murojaat qiladi. 
Shuni ta’kidlash joizki, SMTP pochtani yuborishda, odatda, vositachi pochta 
serverlardan foydalanmaydi, hattoki, xabar almashuvchi 2 ta pochta serverlari 
dunyoning qarama-qarshi nuqtalarida joylashgan bo’lsa ham. Agar Alisaning 
serveri Hong Kong da va klientning serveri New Yorkda joylashgan bo’lsa, TCP 

281 
bog’lanish o’zaro Hong Kong va New York serverlari o’rtasida bo’ladi. Agar 
klientning pochta serveri o’chirilgan bo’lsa, xabar biror bir vositachi pochta 
serverida emas, balki Alisaning pochta serverida yangi urinishlar amalga 
oshirilguncha saqlanadi. 
SMTP klient (C) va SMTP server (S) o’rtasida xabar almashish jarayonini 
misol tariqasida ko’rib chiqamiz. Klientning xost nomi “crepes.fr” va serverning 
xost nomi “hamburger.edu” bo’lsin. Klient va server o’zlarining ASCII matn 
qatorlarini mos ravishda o’zlarining TCP soketiga yuborishadi. TCP bog’lanish 
o’rnatilganidan so’ng quyidagi dialog boshlanadi: 
S: 220 hamburger.edu 
C: HELO crepes.fr 
S: 250 Hello crepes.fr, pleased to meet you 
C: MAIL FROM:  
S: 250 Alisa @crepes.fr ... Sender ok 
C: RCPT TO:  
S: 250 klient@hamburger.edu ... Recipient ok 
C: DATA 
S: 354 Enter mail, end with “.” on a line by itself 
C: Do you like ketchup? 
C: How about pickles? 
C: . 
S: 250 Message accepted for delivery 
C: QUIT 
S: 221 hamburger.edu closing connection 
Yuqoridagi misolda klient xabar (“Do you like ketchup? How about 
pickles?”) ni pochta serveri “crepes.fr” dan pochta serveri “hamburger.edu” ga 
yubordi. Bunda klient 5 ta klient kiritgan: HELO (HELLO ning abreviaturasi), 

282 
MAIL FROM, RCPT TO, DATA, va QUIT. Bundan tashqari, klient serverga 
xabar oxirini anglatuvchi qatorni ham yuboradi. Server klientning buyruqlariga 
kod hamda ba’zi bir ingliz tilidagi jumlalar bilan javob qaytaradi. Shuni 
qo’shimcha qilish kerakki, SMTP doimiy bog’lanishdan foydalanadi: agar xabar 
yuboruvchi pochta serveri bir necha xabarga ega bo’lsa, u holda bu server barcha 
xabarlarni bitta TCP bog’lanish orqali yuboradi. Klient har bir xabarni yangi 
“MAIL FROM: crepes.fr” qatori bilan boshlaydi va barcha xabarlar yuborilgandan 
so’ng QUIT ni kiritadi. 
SMTP bilan haqiqiy dialogni amalga oshirmoqchi bo’lsangiz Telnet dan 
foydalaning. Buning uchun “telnet serverName 25” qatorini kiriting.Bu yerda 
serverName – mahalliy pochta serveri nomidir. Bu ishni amalga oshirganingizda, 
mahalliy xost va pochta serveri o’rtasida TCP bog’lanish o’rnatiladi. Yuqoridagi 
qatorni kiritganingizdan so’ng, siz darhol serverdan “220” javob xabarini qabul 
qilasiz. Keyin esa mos ravishda HELO, MAIL FROM, RCPT TO, DATA, 
CRLF.CRLF va QUIT buyruqlarini kiriting. 

Download 11,41 Mb.