N.Kashina, Usta Mo‘min, L.Abdullayev,
V.Kaydalov, Venediktov
,
S.Mal’t, M.Reyx kabi rassomlar plakat janrida ijod
qildilar. Keyinchalik 60-80 yillari xalq xo`jaligini rivojlantirishga ekologiya, Orol
muammosiga, hosil yig’im–terimi mavzularida plakatlar yaratiladi. V.Yevenko,
A.Balkanov,
F.Kagarov,
N.Ten,
X.Xasanov,
A.Ziyaev
kabi
rassomlar
O‘zbekistonda plakat san’atini rivojiga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Plakat asosiy
kompozitsiya tasviri va plakat g‘oyasini tushintiruvchi tekisdan iborat bulib
tashviqot va targ‘ibot vazifasini o‘taydi. Plakat bir qarashdayoq tomoshabinni
o‘ziga jalb qila olishi kerak. Shuningdek mazmun va maqsad hamda undagi
mavjud matn aniq va tushunarli bo‘lishi kerak.
36-rasm. N.Ten. Orol fojiasi.
72
Plakat badiiy tilining o`ziga hosligi uni uzog`dan his qilishda, diqqatni
o`ziga jalb qilishda, tasvirlanayotgan g`oyani tezda ko`zga tashlanishida namoyon
bo`ladi. Grafika san`atining o`ziga hos turi sifatida plakat XIX-asrning ikkinchi
yarmidan boshlab, vujudga kelgan, bu davrga qadar esa katta hajmli tashvig`ot
harakteriga ega bo`lgan gravyuralar plakat deb atalgan. Plakat quyidagi turlarga
bo`linadi:
Plakatda tasvir va yozuv uni g`oyasini ochib berishi kerak. Har bir alohida
holat uchun shriftlarni tanlash birmuncha murakkab jarayon. Shriftning rangi esa
tasvirga o`ziga hos e`tiborni qaratishga va o`ziga jalb qilishga sabab bo`ladi.
Plakat ishlash uchun avalambor mavzu anig` g`ilib o`ylab olingan bo`lishi
kerak. Buning uchun esa fikrlash, kompozitsiya yechimini topish uchun salohiyat
va bilim kerakligi sir emas.
Plakat mavzulari, shuningdek nima maqsadda yaratilganligi bilan bir necha
turlarga ajratiladi. Ular: badiiy plakatlar, tijorat-reklama plakatlari, chorlov-afisha
plakatlari, siyosiy-ijtimoiy plakatlar, fotoplakatlar, yozuvli-ko`rgazma g`urol
sifatida g`o`llanadigan plakatlar va shuningdek yana bir qanchà xillarga bo`linadi.
Ularning nima maqsadda ishlanganligi mavzusidan anglashilib turishi kerakligi
plakat san`atining bosh, zarur talabasi desak yangilishmaymiz.
O`z mavzusiga ko`ra plakatlar ekologiya, tibbiyot, hajviy-satirik,
chag`irig`, targ`ibot-tashvig`ot yo`nalishlarida ishlanishi mumkin. Plakatda
mavzuning dolzarbligi darajasi ham juda muhim shartlardan hisoblanadi. Chunki
hammani bezovta qilib turgan mavzulardagi san`at asari darhol ilg`ab olinadi.
Shunday plakat namunalari o`z o`rnini, vazifasini topib odamlarga yaxshi xizmat
qilishi ma’lum.
Plakat ham barcha turlardagidek kompozitsiyaning umum joriy etilgan
qonun-qoidalari asosida izlanishlar bilan yaratildi. Plakatda ham kompozitsiya
markazi, rang yechimi va asar barcha tomonlarining o`zaro munosabatlari,
muvozanati muhim vaziyfalardandir. Yana shuni ham aytish kerakki plakat ba`zan
umuman yozuvsiz faqat tasvirdan iborat bo`lishi, shunda ham yaxshi tugal
mazmun kasb etishi, tushunarli ifoda topgan bo`lishi mumkin. Bunda, albatta,
73
uning kompozitsiyaviy echimi sifati, muallifning topqirligi va qobiliyati, bilim
darajasi ro‘l o`ynaydi, desak to`g`ri bo`ladi. Ma`lumki shunday o`z echimini
yahshi topgan plakatlar e`tirof etiladi va badiiy plakatlar sirasiga mansub bo`ladi.
Plakat chizishda rassom kompozitsiyani yaxshi yuzaga chiqarishi uchun yaxshi
nazariy, shuningdek amaliy bilim-ko`nikmalarga ega bo`lishi talab etiladi. Plakat
ishlashni maqsad qilgan odam, u rassommi yoki talabami bundan qat'iy nazar
sifatli - o`quvli realistik tasvirni yahshi chiza olishi kerak. Bu holda tajriba ham rol
o`ynaydi. Baribir rassom har qancha usta bo`lmasin agar fikrlay olmaydigan bo`lsa
plakat yarata olmaydi. Chunki plakatda mavzuni topish va badiiy tarzda ifoda eta
olish juda muhimdir. Shu sababdan plakat yaratuvchi rassomlar unchalik
ko`pchilikni tashkil etmaydi.
Plakatdagi yozuvlar va obraz bir-birini to`diruvchi bo`lishi kerak. So`zlar
tasvirni to`ldirib, qo`llab-quvvatlab tursagina plakatni tushunish oson bo`ladi va u
yanada ta`sirchan chiqadi. Hammamizga ma`lumki, plakat muayyan masofada
turib, ko`rish va his g`ilish uchun mo`ljallanadi. Demak, uni tanish va o`qish oson
bo`lishi kerak. Umumiy fondan ajrab turgan chiroyli, bejirim va ko`zga aniq
tashlanib turadigan shrift matnni uzoqdan o`qish imkonini beradi.
Plakat kompozitsiyasini chizish jarayonida, simmetriya va asimmetriya,
ritm va metrik qatorlar, kotrast, mutanosiblik, perespektiva, qabul qilingan
proporsiyalar, siluet turlari va chiziqlari, konstruktiv chiziqlar, konstruktiv-
dekorativ chiziqlar, faktura, material rasmi, xusnixat o`ziga xos bo`lgan turlarini
bilish, naqsh, bezaklar va furnitura, o`xshashlik, ko`p qomatli kompozisiyalar
yaratish, tabiat motivlarini uslublashtirish, loyihalarda uslub tushunchasi ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Har bir plakat ishimizni yaratar ekanmiz uni joylashtirishda umumiy
konstruksiyadan
foydalanamiz.
Konstruksiyani
qo‘llashdan
maqsad
kompozitsiyada dettalashtirish va ortiqcha bezaklardan yiroq bo‘lish vazifasi
turadi. Konstruksiya oddiy so‘z bilan aytganda predmetni geometrik shaklga olib
olish tushuniladi. Bundan ko‘rinib turibdiki tomashabinga plakatdagi detallar
mavzuvni yoritib berishga katta xizmat qiladi. Buni oddiy figuralarning kiyimi
74
misoladi ko‘rishimiz mumkin. Liboslar shunday ishlanishi kerakki uning ichidagi
detallarga, burmalarga, soya-yorug‘larga qaytuvchi yorug‘liklarga ortiqcha e’tibor
berilmaydi. Uni oddiy kontur chiziqlar yordamida konstruktiv qurish orqali
ifodalanadi va plakat kompozitsiyaning yechimi topiladi.
|
