bo‘- yicha yetuk bilimga ega bo‘lgan Y.K. Betger Toshkent erkaklar  gimnaziyasida rus tili va adabiyotidan o ‘qituvchilik  faoliyatini

kartochkali va predmet katalogini tuzishga kirishadi. Olimlar 
yordamida fondni kengaytirishga harakat qiladi. Fond, ayniqsa, 
o‘lkashunoslik xarakteridagi adabiyotlar bilan boyiydi. Y.K. Betger 
kutubxona fondini targ‘ib qilish ishini jonlantirdi, shu yo‘nalishda 
bibliografiya ishini tashkil qiladi. A.V. Penkov bilan birgalikda 
«1912-yil 1 -oktabrdan to 1914-yil 1-yanvargachabo‘lgan davrda 
turkistonshunoslikka oid kitoblar va maqolalarning bibliografik 
ko‘rsatkichi»ni va 1914—1915-yillaruchun ko‘rsatkichini tuzadi.
1917-yili u Turkiston ommaviy kutubxonasining Kuzatish 
qo‘mitasi tarkibiga ishga olinadi. Bu yerda u asosan kitob fondini 
saqlash va uni targ‘ib qilish masalalari bilan shug‘ullanadi. Rah- 
barlik qobiliyatiga ega bolganligi sababli, 1918-yil Turkiston xalq 
kutubxonasini qayta tashkil etish komissiyasi ishiga jalb etiladi, 
birvaqtning o‘zida Xalq komissariati qoshidagi kutubxonachilik 
bo‘limini boshqara boshlaydi. Uning tashabbusi bilan Toshkentda 
kutubxona xodimlarini tayyorlash kurslari tashldl etiladi. Bolalar, 
maxsus va milliy kutubxonalar tashkil etila boshlaydi. Boshqa 
mutaxassislar bilan birgalikda ilmiy va akademik kutubxonalarning 
Markaziy 0 ‘rta Osiyo birlashmasini boshqaradi. Markaziy bib­
liografik komissiya ishiga rahbarlik qilib, kataloglashtirish bo‘yicha 
mas’ul xodim, o‘nli tizim bo‘yicha yirik mutaxassis va indeksator 
sifatida o‘lka bo‘yicha kutubxonalar rahbarligiga tayinlanadi. 
1922—1931-уШаг ilmiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari, ilmiy 
kotib, 1947-yilgacha bo‘lim mudiri lavozimlarida faoliyat yuritadi. 
1943-yil «А.1. Butakov kundaliklari» mavzusida nomzodlik 
dissertatsiyasini himoya qiladi.
1920-yillardayoq Y.K. Betger kutubxonalar ishini tashkil 
etishdagi asosiy jihatlarga e’tiborini qaratadi. Bular: hisobotlarni 
tuzishda bir xillikka erishish, kutubxona fondi va kutubxona 
ma lumot apparatini tashkil etish, katalog va kartotekalami tuzish, 
kitob fondini saqlash, klassifikatsiya qilish va o‘nli klassifikatsiya 
asosida tavsiflash. 1918-yili L.K. Davidov, A.A. Metelnikov bilan 
birga 1-marta «О nli bibliografik klassifikatsiya»ni nashr ettiradi. 
Y.K. Betger bu ishm 1922-yili takomillashtirib qayta nashr ettirdi, 
unga so zboshi, uslubiy ко rsatma, foydalanish qoidalarini qo‘shadi. 
Betger kutubxonalar hisobotini va uning tarkibiy qismlarini belgilab 
beradi, unda kutubxonaning tuzilishi va kutubxona bo‘limlarida
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

ishni tashkil etish haqidagi masalalarni yoritishni talab qiladi. 
Bo‘limlar ishini qulay va to ‘g‘ri tashkil etish kitobxonlarga ilmiy 
xizmat ko‘rsatishning mezoni ekanligini ta ’kidlaydi. Uni tako- 
millashtirishda kutubxona xodimining o‘rni beqiyosligini, buning 
uchun undan professional bilim, aql-zakovat, mahorat talab 
etilishini, kutubxonaning moliyaviy ahvoli, uning smetasini tuzish 
hamda tahlil qilib turish kutubxona faoliyatini rivojlantirishda, 
takomillashtirishda muhim ekanligini, kutubxonaning moddiy- 
texnik bazasini mustahkamlashning kutubxona oldida turgan 
vazifalarni ham da aholiga kutubxona xizmati ko‘rsatishni 
yaxshilashning asosiy omili ekanligini ko‘rsatadi.
0 ‘rta Osiyo davlat kutubxonasi (hozirgi Milliy kutubxona)ning 
Y.K. Betger tomonidan tuzilgan yillik hisobotlarida qiyosiy tahlil 
usuli qo‘llanilgan bo‘lib, bu bilan kutubxonaning ijtimoiy roli 
yildan yilga oshib borganligi, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar, 
ulami bartaraf etish yo‘llarini ko‘rish mumkin. Y.K. Betger biblio- 
grafik faoliyatga, ayniqsa, o‘lkashunoslik bibliografiyasiga katta e’tibor 
beradi. Nashr etilmay qolib ketgan bo‘lsa ham, u juda ko‘p!ab 
o ‘lkashunoslik xarakteridagi bibliografik ko‘rsatkichlarni tuzadi. 
Arab, fors va boshqa sharq tillarini mukammal bilgan mutaxassis 
sifatida hozirgi Sharqshunoslik instituti faoliyatida ham ishtirok etadi.
1947—49-yillarda sharq qo‘lyozmalarini tavsiflash ishida,
1952-yil tuzilgan « 0 ‘zFA sharq q o ‘lyozmalari katalogi»ning
1-jildini tuzishda qatnashadi. Nizomiy, Sa’diy, Navoiy, Ogahiy 
asarlarini tarjima qiladi. 1953-yili uzoq yillik samarali mehnatlari 
uchun « 0 ‘zbekistonda xizmat ko'rsatgan kutubxonachi» unvoni 
bilan taqdirlanadi.
A. P. Arxangelskiy va Stenmaxlar esa kutubxona budjeti, kitob 
fondining о‘sib borishi kutubxonachilik ishining taraqqiyotini 
belgilab beradigan omil bo‘libgina qolmay, balki kutubxonaning 
ijtimoiy rolini ham ko‘rsatib beradi deb ta’kidlashgan. Buni yana 
kitobning ommaga yetkazib berilishiga, kutubxona ishi mazmu- 
nining o‘zgarishiga bog'liq bo‘lib, yangi tipdagi kutubxonalar awalgi 
kutubxonalardan siyosiy va madaniy masalalarni ilgari surishi bilan 
ajralib turishi zarur degan g‘oyani ilgari surishgan. Ushbu g‘oyani 
rivojlantirib, kutubxonalarning muhim vazifalaridan biri kutubxo- 
naga zarurati, ehtiyoji katta bo‘lgan uy bekalari, uy xizmatkorlari,
13
www.ziyouz.com kutubxonasi

kosiblarni va boshqalarni jalb qilish zarurligini aytganlar. Kutub- 
xonaning tarbiyaviy rolini oshirish uchun kutubxonachilik ishi 
sifatini yaxshilash, kitobxonlarga tabaqalashtirilgan (differensial) 
xizmat ko‘rsatish zarurligini ko‘rsatdilar.
O.V. Maslova va M.N. Latipovalaming 1931-yil nashr etilgan 
«Alifbo katalogi» amaliy qo‘llanmasida asarlarni tavsiflashda 
qo‘llaniladigan ruscha-o‘zbekcha qisqartirilgan so‘zlar lug'ati va 
boshqalar o‘zbek tilida nashr qilingan kitoblar asosida ishlab 
chiqiladi.
Olga Vasilyevna Maslova yirik kutubxonashunos-bibliograf, Res- 
publikada xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi, tarix fanlari nomzodi, 
xalqimiz ma’naviy merosining faol targ‘ibotchisi 1893-yil 11-sen- 
tabrda Toshkentda harbiy xizmatchi oilasida tug‘ilgan. Faoliyati 
davomida ma’lumot-bibliografiya apparatini, tarix, geografiya, 
geologiya, gidrologiya, biologiya, 0 ‘rta Osiyo xalqlari madaniyatiga 
oid bibliografik ishlarni tuzadi. Bibliografik tavsif, annotatsiya va 
sharhlarni tuzish metodikasiga alohida e’tibor qaratadi.
Kutubxonashunoslik fani taraqqiyotining birinchi bosqichi 
kutubxonachilik nazariyasining tashkiliy masalalari bilan bog‘liq 
bo‘lib, ular 1921-yil noyabr oyida Markaziy idoralararo kutub­
xonachilik komissiyasining barpo qilinishi, 1923-yil Toshkent 
shahrida kutubxona birlashmalarining tashkil etilishi, turli 
kutubxonachilik kengashlari, konferensiyalar, seminarlar, qu- 
rultoylarning chaqirihshi, respublikadagi ayrim kutubxonalar 
faoliyatini tekshirish, kutubxona shoxobchalarini rivojlantirish 
rejalarining tuzilishi, yetakchi kutubxonalarning ilg'or ish taj- 
ribalarini o‘rganish, targ‘ib qilish, ommalashtirish va boshqa ishlar 
amalga oshirildi.
О sha davrda kutubxonashunoslar tomonidan b a’zi bir 
muammolar o‘rganilgan va rivojlantirilgan. Bular:
• kutubxonachilik ishi tarixi va nazariy asoslarining umum- 
lashtirilishi (O zbekiston davlat kutubxonasi asarlarining nashr 
qilinishi va ilmiy sessiyalarning o‘tkazilishi);
• О zbekiston davlat kutubxonasining ilmiy hisobotlarini 
tuzish va faoliyatini tahlil qilish;
• kutubxonachilik xizmati ko‘rsatishning ahvoli va kutubxona 
fondini to‘ldirish muammolarini o‘rganish;
14
www.ziyouz.com kutubxonasi

• kutubxona shoxobchalari va tarmoqlarini tashkil qШsh;
• tavsiflash metodlari va alifbo katalogini tashkil qilishning 
nazariy asoslarini ishlab chiqish hamda o‘zbek tilidagi kutubxo- 
nacliilik atamalari muammolarini tadqiq etish;
• turli xil nazariy qarashlar (tanqidiy, munozarali), aniq 
namoyon bo‘lgan o ‘nli bibliografik klassifikatsiya jadvali nazariy 
va amaliy asoslarining ishlab chiqilishi.
0 ‘zbekistonda kutubxonachilik fani rivojlanishining ikkinchi 
bosqichi birinchi bosqichdan farqli ravishda sohada mahalliy millat 
vakillarining ko‘payishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda kutubxo­
nachilik ishining umumiy masalalaridan tortib, alohida kutubxo­
nalar faoliyati, kutubxona tarmoqlari, kutubxonalar ishining ayrim 
yo‘nalishlari, kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish, kutubxona fondiga 
oid muammolar, kutubxonalar ishini tashkil qilish, kutubxonalarda 
ilg‘or tajribalarni o‘rganish, umumlashtirish va targ‘ib qilish, 
boshqa kutubxonalar amaliyotiga joriy etish, kutubxonalar ish 
tajribalarini ommalashtirish va targ‘ib qilish maqsadida to‘plamlar 
nashr qilish, lug‘atlar, ma’lumotnomalar tuzish, ma’lum mavzu- 
larda dissertatsiyalar yaratish masalalari asosiy o‘rinda turdi.
1940-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab matbuotda 0 ‘zbe- 
kistonda kutubxonachilik ishi, uning tashkil etilishi, tarmoqlarning 
rivojlanishi, A. Navoiy nomidagi davlat kutubxonasining fao­
liyati, tashkiliy-metodik ishlariga oid materiallar paydo bo‘la 
boshlaydi.
1950-yillar o ‘rtalariga kelib, jamoa xo‘jaliklari kutubxonalari 
ishi keng o‘rganiladi va ular matbuotda yoritila boshlanadi. 0 ‘tgan 
asrning 60-yillariga kelib, qishloq va sho‘ro xo‘jaligi kutubxona- 
larining faoliyati, taraqqiyoti bo‘yicha materiaUar paydo bo‘ldi. 
Markaziy ilmiy qishloq xo‘jaligi kutubxonasi faoliyati, qishloq va 
sho‘ro xo‘jaligi kutubxonalari faoliyatini muvofiqlashtirish masala­
lari yoritila boshlandi.
1950-yiIlardan bolalar kutubxonalari xodimlarining 

Download 11,3 Mb.