Inspektsiya (tekshirish, audit
). Bajarilgan ishlar va olingan natijalarni
rasmiy ravishda tasdiqlash hamda predmet soha ishlarining bajarilish darajasini
aniqlash uchun o„lchovlar, ekspertizalar, testlar amalga oshiriladi.
Tahlil qilish.
Loyihaning predmet sohasi holatini tahlil qilish va loyihaning
bajarilishini prognozlash ishlari o„tkaziladi.
Loyihani bajarishda predmet sohani tasdiqlash natijalarini aniqlash ham
muhim jarayondir. Buning asosiy mohiyati shundan iboratki, bunda buyurtmachi
bajarilgan loyiha ishlarini ma‟qullagan va qabul qilganligini hujjatli tasdiqlagan
hisoblanadi hamda bu ishlarni qabul qilganligining rasmiy hujjati bo„ladi. Bunday
hujjat dalolatnomalar hisoblanadi va ular quyidagilar to„g„risida tuziladi:
–ishlarning bajarilishi;
–loyiha-smeta hujjatlarini qabul qilish;
–ob‟ektni foydalanishga topshirish va boshqalar.
Shunday qilib, oldin rejalashtirilgan GAT loyihalarini amaliyotga tatbiq qilish
yoki qo„llash ushbu loyihada ko„zda tutilgan sarf-xarajatlar asosida ishlarning
bajarilishini va buyurtmachilar (investorlar) tomonidan uning to„la qabul qilib
olinishini ko„zda tutadi.
78
3.2. Loyihalarni texnik-iqtisodiy asoslash
Har qanday loyihaning, xususan, GAT loyihasining zarurligi va
samaradorligini asoslaydigan asosiy hujjat – bu loyihaning texnik-iqtisodiy asosi
hisoblanadi. Bunday hujjat, birinchinavbatda, investor uchun zarurdir, chunki
ushbu hujjatga asoslangan holda u qandaydir loyihani moliyalash va asosiy
fondlarni yaratishva qayta tiklashga yo„naltirilgan kapital qo„yilmalar to„g„risida
yakuniy qarorlar qabul qiladi. Investor doimo o„zining foydalanishda
bo„lmaganbo„sh turgan vositalarini foydali tarzda biror-bir sohaga kiritishni
o„ylaydi. Unga o„zining vositalarini qaysi loyihaga qo„yishi, ushbu loyiha unga
qanchaga tushishi, qancha muddatdan so„ng loyihaga qo„yilgan vositalar foyda
olib kela boshlashi farqsiz emas. Aynan ushbu masalalar loyihaningtexnik-
iqtisodiy asoslanishi yordamida hal qilinadi.
Agar asosiy fondlarga kapital mablag„larni moliyalash to„la ravishda yoki
ulushli tarzda davlat byudjetidan yoki uning byudjetdan tashqari fondlaridan,
vazirlik va idoralarning markazlashgan fondlaridan, shuningdek, davlat
korxonalarining o„z moliyaviy resurslaridan amalga oshirilsa, bunday hollarda
texnik-iqtisodiy asoslash majburiy hujjat bo„ladi.
Moliyalashning boshqa manbalari hisobiga loyihani asoslashning maqsadga
muvofiqligi bo„yicha, texnik-iqtisodiy ishlab chiqish zarurligi bo„yicha qaror
investor(buyurtmachi) tomonidan mustaqil ravishda qabul qilinadi.
Quyida qurilish loyihasini amalga oshirishda texnik-iqtisodiy asoslashni
tuzish uchun birlamchi ma‟lumotlarni keltiramiz. Aynan shunday ma‟lumotlar
ro„yxati GAT loyihalarini amalga oshirishdagi texnik-iqtisodiy asoslashda ham
bo„lishi mumkin:
1.
Mamlakatni uzoq muddatli iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning
(masalan, 2020 yilgacha) prognoz ma‟lumotlari.
2.
Ob‟ektni qurish ko„zda tutilganligi to„g„risidagi davlat va mahalliy
organlarning qarorlaridan nusxa.
3.
Bo„lg„usi ob‟ekt (korxona) tomonidan xo„jalik faoliyatiga kiritiladigan
resurslarning holati, qurilishi ko„zda tutiladigan rayonning tabiiy atrof-muhiti
79
to„g„risida, infratuzilmalar to„g„risida, rekreatsion va alohida muhofaza qilinadigan
hududlar to„g„risidagi ma‟lumotlar.
4.
Chetdan keltirilgan qurilmalarning ob‟ektda qo„llanish imkoniyatlari
to„g„risida ma‟lumotlar.
5.
Pul va natural ko„rsatkichlarda namunaviy ishlab chiqarish dasturi, asosiy
va
qo„shimcha
mahsulotlarning
nomenklaturasi,
uning
sifatiga
va
raqobatbardoshligiga talablar.
6.
Qurilish ob‟ekti(korxonasi) to„g„risida umumiy ma‟lumotlar, uning optimal
imkoniyatlarini aniqlash ma‟lumotlari.
7.
Mavjud korxonalarda ishlab chiqarishni ko„paytirishning maqsadga
muvofiq emasligi yoki imkoniyati mavjud emasligi to„g„risida Monopoliyadan
chiqarish qo„mitasining xulosasi.
8.
Texnologik jarayonlar, qurilmalar, mavjud bozorni tahlil qilish va uni
rivojlantirish tendentsiyalari bo„yicha oldin bajarilgan ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlarining natijalari.
9.
Qurilishi ko„zda tutiladigan ob‟ektning maydoni hamda ushbu ob‟ektni
tarmoqlar va kommunikatsiyalarga qo„shish mumkin bo„ladigan joylarni
ko„rsatgan holda o„rnatilgan tartibda tasdiqlangan loyiha-rejalashtirish
hujjatlaridan tanlab olingan qismlar.
10.
Ob‟ekt qurilishi natijasida buzilishga tushgan bino va inshootlar
to„g„risidagi ma‟lumotlar, ko„chiriladigan fuqarolarning nisbatan soni to„g„risidagi
ma‟lumotlar.
11.
Qurilishi ko„zda tutiladigan ob‟ektning o„ziga xos xususiyatlarini
tavsiflovchi boshqa ma‟lumotlar.
Loyihani texnik-iqtisodiy asoslash hujjati asosan quyidagi maqsadlar uchun
ishlab chiqiladi:
1.
Olingan kreditlar bo„yicha kreditorga yoki tashkilotlarga ushbu kreditlarga
kafolatlarni ta‟minlash, moliyaviy barqarorlikni va ulush majburiyatlarini bajarish
bo„yicha to„lov qobiliyatini tasdiqlash.
2.
Kelishuv va ekspertizalarni amalga oshirish.
80
3.
Davlat hokimiyati organlari va regional mahalliy davlat hokimiyati
organlari bilan soliq va boshqa imtiyozlar berish, shuningdek, subsidiyalar ajratish
va boshqalar bo„yicha muhokamalar olib borishda foydalanish.
4.
Investor tomonidan qo„yilgan maqsadga erishishning o„xshash
variantlarini, shu jumladan loyihani moliyalashning turli manbalarini ishlab
chiqish.
5.
Soliq, kredit, amortizatsiya siyosatlarini va mahalliy hokimiyat
organlarining siyosatini hisobga olish.
6.
Investitsiya faoliyatini muvofiqlashtiruvchi O„zbekiston Respublikasi
qonunlari va me‟yoriy hujjatlari talablarini, shuningdek, tabiiy resurslar va erdan
foydalanish shartlarini hisobga olish.
7.
Bir tomondan investorlar manfaatlari, ikkinchi tomondan esa davlat va
regionlar manfaatlari muhofazasini ta‟minlash.
8.
Sotsiologik tadqiqotlar va referendumlar o„tkazish.
Loyihani texnik-iqtisodiy asoslash tegishli turdagi ishlarni va hisob-kitoblarni
bajarishga o„rnatilgan tartibda litsenziya va ruxsatnomalar olgan yuridik va
jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. U bilan buyurtmachi o„rtasida
shartnoma tuziladi. Buyurtmachi ba‟zida texnik-iqtisodiy asosnomani ishlab
chiqishga tanlov ham e‟lon qilishi mumkin. Shartnomaga texnik-iqtisodiy asosni
ishlab chiqishga topshiriq ilova qilinadi. Unda investorning fikri bo„yicha rioya
qilinishi zarur bo„ladigan barcha talablar ko„rsatiladi.
Loyihaning maqsadga muvofiq emasligi, kerak emasligi aniqlanib qolgan
taqdirda texnik-iqtisodiy asosnomani ishlab chiqish qiymati belgilangan tartibda
buyurtmachining zarariga kiritiladi. Ushbu texnik-iqtisodiy asosnoma materiallari
buyurtmachiga taalluqlidir va u qonunda ko„zda tutilgan tartibda sug„urta qilinishi
mumkin.
Quyida sanoat korxonasini qurish loyihasini amalga oshirish uchun texnik-
iqtisodiy asosnomaning tavsiya etiladigan tarkibi keltiriladi.
Birlamchi ma‟lumotlar va shartlar, shu jumladan:
–texnik-iqtisodiy asosnomani ishlab chiqish uchun asos;
81
–investitsiyalashning maqsadi;
–investitsiyalash ob‟ektining umumiy tavsifi;
–korxonaning xo„jalik faoliyatiga jalb qilinadigan resurslarning holati
to„g„risidagi ma‟lumotlar;
–boshlang„ich baholash va tadqiqotlar natijalari;
–buyurtmachi, investor, mumkin bo„ladigan pudratchilar, xomashyo etkazib
beruvchilar, shuningdek, texnik-iqtisodiy asosnomaning ijrochisi – loyiha
tashkiloti to„g„risida ma‟lumotlar;
–bozor va korxonaning quvvati, mahsulotning nomlari (nomenkla-turasi);
–korxonaning resurs ta‟minoti;
–korxonaning joylashgan o„rni;
–asosiy texnik echimlar;
–asosiy qurilish echimlari;
–yirik o„lchamli va og„ir qurilmalarni tashishni tashkil etish;
–atrof-muhitga ta‟sirini baholash;
–kadrlar va ijtimoiy rivojlanish;
–loyihani amalga oshirish grafigi;
–iqtisodiy baholash va moliyaviy tahlil;
–xulosalar va takliflar;
–ilovalar (kelishuv hujjatlari, grafik materiallar).
Texnik-iqtisodiy asosnomani ishlab chiqish natijasida loyihaning texnik-
iqtisodiy va moliyaviy ko„rsatkichlari aniqlanadi. Masalan:
–o„lchami(miqyosi, hajmi);
–umumiy tarzda va fazalar bo„yicha loyihani amalga oshirish muddatlari;
–resurslarning etarliligi va oson olish mumkinligi;
–loyihaning yakuniy natijalariga talab;
–ko„zda tutilmagan omillarni hisobga olgan holda loyihaning sarf-xarajatlari;
–texnik-texnologik jihatdan shunga o„xshashlar va hokazo.
Ma‟lumki, bugungi bozor raqobatchiligi sharoitida loyihaning amalga
oshirilishini baholash va asoslash muhim amaliy ahamiyatga ega. Bu qoida,
82
ayniqsa, GAT loyihalari uchun muhimdir,chunki geoaxborot tizimlari bilan bog„liq
bo„lgan loyihalar o„zlarining zamonaviyligi, murakkabligi hamda oldinga
qo„yilgan vazifalarning bajarilish aniqligining yuqoriligi bilan alohida ajralib
turadi. Shuning uchun ham ularni asoslashda biznes-reja asosiy hujjatlardan biri
sifatida ishlab chiqiladi.
Biznes-rejaning asosiy mohiyati –u yoki bu loyihaga, xususan, GAT
loyihasiga pul sarflash maqsadga muvofiqmi, degan savolga javob berishdan
iborat. Shundan kelib chiqqan holda e‟tirof etish mumkinki, biznes-reja
majmuaviy, yakuniy hujjatdir. U loyihaning turli qirralarini baholaydi, asoslaydi
hamda uni tahlil qilishning barcha yo„nalishlarini o„zida mujassamlashtiradi. Unda
loyihaning samaradorlikka erishishi bo„yicha barcha real harakatlar qayd etiladi.
Biznes-rejada loyihaning imkoniyatlari baholanadi, kutiladigan xarajatlar va
daromadlar ko„rsatiladi, uningxarajatlarni qoplashi tahlil qilinadi.
Biznes-reja loyihaning kuchli va kuchsiz tomonlarini izohlaydi, bozor
raqobatchiligi sharoitida loyiha hayotiyligini aniqlash imkonini beradi, moliyaviy
yordam olish uchun asos hamda uni amalga oshirish uchun kapitalni jalb qilish
vositasi hisoblanadi.
Biznes-rejani ishlab chiqishda, eng avvalo, uning uchun zarur bo„ladigan
axborotni aniqlab olish muhim ahamiyatga ega. Shunday ekan, biznes-rejani
tuzishda loyiha natijalariga, ya‟ni mahsulotlar yoki xizmatlarga bo„lgan talab
darajasini bilish zarur. Iste‟molchilar (buyurtmachilar) oddiy tovarni emas, balki
ma‟lum bir afzalliklar to„plamini olishni xohlaydilar. Shuning uchun ham biznes-
rejani shakllantirishda, birinchi navbatda, loyihalar bozoridagi holat to„g„risidagi
bilimlar, ya‟ni quyidagi yo„nalishlardagi axborotlar zarur:
–bozor (iste‟mol darajasi);
–moliyaviy (baholar, sarf-xarajatlar , real pul oqimlari);
–ishlab chiqarish (xom ashyo, materiallar, qurilmalar, texnologiya, bino,
mehnat resurslari va hokazo).
Biznes-rejani ishlab chiqishda uning tarkibiga alohida e‟tibor beriladi. GAT
loyihasi biznes-rejasining tarkibi va uni detallashtirish darajasi loyihaning katta-
83
kichikligiga va uning qiymatiga bog„liqdir. Loyiha qanchalik katta ahamiyatga
molik bo„lsa, uning biznes-rejasi shunchalik aniq bo„lishi zarur. Bu esa, o„z
navbatida, investorga loyihaning jozibadorligi hamda realligi, haqqoniyligi
to„g„risida etarli javob olishga imkon beradi. Biznes-rejaning asosi, yadrosi – bu
loyihani turli nuqtai nazarlardan tavsiflovchi, uni tashkil etuvchi rejalardir. Quyida
biznes-rejaning namunaviy tarkibini keltirib o„tamiz:
1.
Kirish qismi:
–firmaning nomi va manzili;
–ta‟sischilar;
–loyihaning maqsadi;
–loyiha qiymati;
–moliyaga bo„lgan talab.
2.
Tarmoqdagi ishlar holatining tahlili:
–joriy holat va tarmoqning rivojlanish tendentsiyasi;
–loyihaning yo„nalishi va vazifalari.
3.
Ko„zda tutiladigan loyihaning mazmuni:
–yakuniy natija;
–texnologiyalar;
–litsenziyalar;
–patent huquqlari.
4.
Bozorni tahlil qilish va o„rganish:
–natijalarning potentsial iste‟molchilari;
–potentsial raqobatchilar;
–bozor o„lchami va mumkin bo„ladigan dinamikasi;
–bozorda ko„zda tutiladigan ulush.
5.
Marketing rejasi:
–baholar;
–baho siyosati;
–sotish kanallari;
–reklama.
84
6.
Ishlab chiqarish rejasi:
–ishlab chiqarish jarayoni;
–xonalar, binolar;
–qurilmalar;
– xomashyo, moddiy qurilmalar,ishchi kadrlar etkazib berish manbalari;
–subpudrat tashkilotlar.
7.
Tashkiliy reja:
–loyihani boshqarish tizimini takomillashtirish;
–loyiha komandasini yaratish;
–loyihalarni boshqarishning tashkiliy tarkibini loyihalash.
8.
Moliyaviy reja:
–daromadlar va sarf-xarajatlar;
–pul tushumlari va to„lovlar;
–balans;
–zararsizlik nuqtasi.
9.
Ilovalar.
| 