Informatika va axborot texnologiyalarini fani va uni o‘qitish

178 
Informatika fan sifatida informatsion jarayon (axborotlashgan 
jarayon) larning qonuniyatlarini o‘rganadi. Informatsion jarayon keng 
tushuncha bo‘lib, ma’lumotlarni jamlash, uzatish, saqlash, to‘plash, 
qidirish va iste’molchiga berishgacha bo‘lgan jarayonlarni o‘zida aks 
ettiradi. 
Informatika atamasi frantsuzcha «information» (axborot) va 
«automatique» (avtomatika) so‘zilaridan hosil bo‘lib, axborotni 
avtomatik qayta ishlash ma’nolarini anglatadi. Ingliz tilida bu fan 
Somputer sciene (kompyuter texnikasi haqidagi fan, kompyuter ta’limi, 
kompyuter bilimlari) deb yuritiladi. Informatika atamasi XX asrning 60- 
yillarida ishlatila boshlagan bo‘lsada, uning alohida fan sifatida ajralishi 
40- 50 yillarga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki, bu davrda tarixda birinchi EHM 
yaratilgan edi. (1943- 1945 yillarda AQShda ENIAK deb nomlangan 
elektron hisoblash mashinasi). Birinchi EHM yaratilgandan so‘ng 
Informatika fani yanada rivojlanib hozirgi taraqqiyot darajasiga etdi. 
Informatika kompyuter texnikasining rivojlanishi tufayli yuzaga keladi, 
unga asoslanadi, kompyutersiz mavjud bo‘la olmaydi va o‘z navbatida, 
uning rivojiga, yangilanishiga o‘z hissasini qo‘shadi. 
Umumiy qilib aytganda, informatika fani axborot texnologiyalari 
vositalari yordamida axborotni taqdim etish, qabul qilish, saqlash, unga 
ishlov berish, uzatish usullarini va ularni boshqarish usullarini tizimli 
ravishda o‘rganuvchi fandir. 
Hozirgi vaqtda Respublikamizda informatika fanini o‘rganish uch 
bosqichda olib boriladi:
1. Umumiy o‘rta ta’lim bosqichi. Bu bosqichda informatika 
kursning tanishuv qismi amalga oshiriladi va kursning nomi Informatika 
va hisoblash texnikasi asoslari deb nomlanadi.
2. O‘rta maxsus va kasb- hunar ta’limi bosqichi. Bu bosqichda 
informatika kursi to‘liq o‘rganiladi va kurs Informatika va axborot 
texnologiyalari deb nomlanadi.
3. Oliy ta’lim bosqichi. Bu bosqichda informatika fani to‘liq 
o‘rganilib, turli sohalarga qo‘llash masalalari hal qilinadi. 
Bu bosqichlarda informatika fanini o‘rganish ketma- ketligi Davlat 
ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari asosida yo‘lga qo‘yilgan va ular 
bir- birining davomi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. 
Hozirgi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida Informatika fani 5- 
11 sinflarda (5- sinfda haftasiga 0,5 soat, jami 17 soat, 6- sinfda 
haftasiga 0,5 soat, jami 17 soat, 7- sinfda haftasiga 0,5 soat, jami 17 
soat, 8- sinfda haftasiga 1 soat, jami 34 soat, 9- sinfda haftasiga 2 soat, 

179 
jami 68 soat, 10- sinfda haftasiga 2 soat, jami 68 soat, 11- sinfda 
haftasiga 2 soat, jami 68 soat) o‘qitilmoqda.
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi kursi 
o‘quv predmeti sifatida informatika fani va uning rivoji bilan uzviy 
bog‘liq. Shuning uchun Informatika va axborot texnologiyalarini 
o‘qitish 
metodikasi 
birinchi 
navbatda 
informatika 
fanining 
metodologiyasiga asoslanadi. O‘zining xulosalarida u ta’lim va 
tarbiyaning umumiy tamoyillariga tayanadi. Ma’lumki, ushbu tamoyillar 
pedagogika va didaktika tomonidan ishlab chiqiladi. Bundan tashqari 
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fiziologiya 
va psixologiya fani tomonidan o‘rgatilgan qonuniyatlardan ham bevosita 
foydalanadi. 
Ta’lim va tarbiyaning umumiy maqsadlaridan informatikaning fan 
sifatida o‘ziga xosligi, uning zamonaviy fanlar tizimida tutgan o‘rni va 
rolidan, hozirgi jamiyat hayotidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda 
informatikani o‘qitishning maqsadlarini quyidagicha belgilash mumkin: 
o‘quvchilarda kompyuter savodxonligini shakllantirish; o‘quvchilarda 
axborotga ishlov berish, uzatish va undan foydalanish jarayonlari 
haqidagi bilimlar asoslarini mustaxkam va ongli o‘zlashtirib olishlarini 
ta’minlash; o‘quvchilarga dunyoning zamonaviy ilmiy ko‘rinishini 
shakllantirishda axborot jarayonlarining ahamiyatini, jamiyatning 
rivojida axborot va kommunikatsion texnologiyalarning rolini ochib 
berish; hayotida kompyuterlardan ongli va ratsional foydalanish 
ko‘nikmalarini shakllantirish va h. 
Informatika predmetining pedagogik funktsiyalari insonning 
umumiy ta’lim olishidagi asosiy vazifalarini hal etishdagi qo‘shadigan 
o‘ziga hos hissasi bilan aniqlanadi. Ularga quyidagilarni keltirish 
mumkin: 1) O‘quvchilar tomonidan informatika asoslarini egallash va 
ularni tafakkurini rivojlantirish. Bu vazifa informatika o‘qituvchisi 
oldida turgan birinchi vazifadir; 2) Ilmiy dunyoqarash asoslarini 
shakllantirish. Bu muhim vazifani hal etishda butun pedagogik jamoa 
barcha o‘quv predmetlarini o‘qitish jarayonida ishtirok etadi; 3) Milliy 
mafkura ruhida tarbiyalash; 4) O‘quvchilarni amaliy faoliyatga, 
mehnatga, ta’lim olishni davom ettirishga tayyorlash. 
Yuqoridagi masalalardan hech biri boshqalaridan ajratilgan holda, 
alohida hal etilmasligi lozim. Ular bir butunlikda bir- biri bilan 
chambarchas bog‘liq holda amalga oshirilishi lozim. O‘quvchilar 
tomonidan informatika asoslarini mustahkam egallashlari asosidagina 
ularning tafakkurini tarbiyalash va ilmiy dunyoqarash asoslarini yaratish 

180 
mumkin. Ikkinchi tomondan, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish bilangina, 
o‘quvchilarning informatikani fan sifatida uning o‘ziga xos tomonlarini 
chuqur tushunishlariga erishish mumkin. 
Bundan tashqari informatikani o‘qitish jarayonida amaliy 
faoliyatga tayyorlash vazifasini to‘g‘ri hal etishga erishish uchun, 
informatika kursining ilmiyligini oshirish lozim. Faqatgina to‘g‘ri va 
chuqur xulosalar qila olsagina, o‘quvchilar har bir masalani yechishga 
tanqidiy va ijodiy yondasha oladilar, yangi muammolar oldida o‘zlarini 
yo‘qotib qo‘ymaydilar va turli shart- sharoitlarda unumli faoliyat 
ko‘rsata 
oladilar. 
Shuningdek, 
amaliy 
ish 
o‘quvchilarning 
dunyoqarashini oshirishi va uni yangi faktlar bilan boyitishi bilan bir 
qatorda, informatikadan bilim darajalarini oshiradi, chuqur, to‘liq va 
mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi. 
Informatikani o‘qitish uchun informatika o‘qituvchisi avvalo 
informatika fanini, uning usullarini va rivojlanish tarixini chuqur 
egallagan bo‘lishi lozim. 
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi kursi 
bu informatikani o‘quv predmeti sifatida va turli yoshdagi o‘quvchilarga 
informatikani o‘rgatish jarayonining qonuniyatlarini o‘rganadigan 
kursdir. 
Informatika 
fan 
sifatida 
XX 
asrning 
ikkinchi 
yarmida, 
O‘zbekistonda esa 1985 yildan boshlab shakllandi. Bunga asosiy omil 
bo‘lib umumta’lim maktablariga «Informatika va hisoblash texnikasi 
asoslari» predmetining kiritilishi bo‘ldi. 
O‘zbekistonda Informatikani o‘qitish bo‘yicha dastlabki ilmiy 
tadqiqotlar M.Ziyoxo‘jayev, A.Abduqodirov, U.Yuldashyev, R.Boqiyev, 
I.Isoqov, F.Zakirova, T.Azlarov, B.Boltayev va boshqalar tomonidan 
olib borildi va bu sohada muayyan yutuqlarga ham erishildi. 
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimiga yangi bo‘g‘in, o‘rta- 
maxsus va kasb - hunar ta’limining kiritilishi bilan, ushbu bo‘g‘in 
informatika o‘qituvchilari uchun informatika o‘qitish metodikasini 
yaratish dolzarb muammolardan biri bo‘lib qoldi. 
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fanida 
quyidagi asosiy masalalar ko‘rib chiqiladi: informatikani o‘qitishning 
maqsadi va vazifalari; o‘quv predmeti sifatida informatikaning 
mazmunini aniqlashtirish; informatikaning o‘quv materiallarini qanday 
ketma- ketlikda joylashish va o‘quvchilarga yetkazish yo‘llari; 
informatikadan o‘quv materialini to‘liq va chuqur o‘rganish uchun 
qanday usul, shakl va vositalardan foydalanish kerak va hokazo. 

181 
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi oldiga 
an’anaviy savollar uchligi qo‘yiladi: 1) informatikani nima uchun 
o‘rganish kerak (ya’ni, maqsad va vazifalarni aniqlash)? 2) nimani 
o‘rganish kerak (ya’ni, mazmunni aniqlash)? 3) informatikani qanday 
o‘rgatish kerak (ya’ni, tanlab olingan o‘qitish shakli doirasida ta’limning 
samarali usul va vositalarini aniqlash)? 
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasini 
o‘rganishning maqsadi o‘qituvchilarda shaxsiy metodik tizimini ishlab 
chiqish va shakllantirishdan iborat. 
Informatikada nimani va qanday o‘qitish kerak degan savolga javob 
olish uchun, avvalo ushbu fan rivojining hozirgi bosqichda 
informatikani o‘qitish vazifalarini aniq belgilab olish lozim. Ushbu 
vazifalar barcha umumilmiy fanlar uchun umumiydir. Shuning bilan 
birga uzluksiz ta’lim tizimida informatikani o‘qitish kontseptsiyasi va 
davlat ta’lim standartlariga asosan bu vazifalarni informatikani 
o‘qitishdagi o‘ziga xos tomonlarini tahlil etish lozim.
Informatika o‘qitish mazmunini aniqlashda informatikaning fan va 
ikkinchi tomondan o‘quv predmeti ekanligi haqidagi tasavvurlardan 
kelib chiqish kerak. Informatika fani va o‘quv predmeti bir- biridan 
avvalam bor mazmunining hajmi va chuqurligi bilan farq qiladi. 
Informatika o‘quv predmeti informatika fanidan o‘quvchilarda 
informatika haqida bir butun, yaxlit bilimlar tizimini hosil qiladigan va 
kelajak amaliy faoliyatlarida zarur bo‘ladigan ma’lumotlarnigina oladi.
Informatika o‘quv predmeti sifatida o‘quv dasturlari va darsliklarda 
o‘z aksini topadi. Informatika o‘quv predmeti tarkibiga kiritilgan o‘quv 
materialining hajmi to‘g‘risidagi masala hal etilgandan so‘ng, ushbu 
o‘quv materiali o‘quvchilarga qanday ketma- ketlikda yetkazib berish 
maqsadga muvofiq ekanligini aniqlash lozim. Informatika o‘qitish 
uslubiyotining hususiyatlaridan biri o‘quvchilarni informatikaning 
mazmunini va unga xos ilmiy izlanish usullarini egallash, amaliy 
bilimlar va ish ko‘nikmalarini olishning usul va yo‘llarini belgilash 
lozim. Bularga o‘quv materialini o‘rganish usullari va zamonaviy 
pedagogik va psixologik tadqiqotlar asosida o‘quv mashg‘ulotlarini 
tashkil etish shakllari kiradi.
Informatikadan mashg‘ulotlarni samarali o‘tkazish uchun tegishli 
material baza, ya’ni maxsus jihozlangan informatika xonasi bo‘lishi 
lozim. Havfsizlik texnologiyalar konfiguratsiyasining samaradorligi 
zamonaviy talablarni hisobga olgan holda ushbu masalalarni 

182 
birlashtirish informatika o‘qitish uslubiyotining yana bir masalasini 
tashkil etadi.
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasining 
asosiy masalalari qatoriga informatika kursining barcha bo‘limlarini 
bayon qilish mahoratini nuqtai nazaridan qarab chiqish kiradi. 
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi Informatika 
o‘quv predmetini o‘qitish uchun o‘quv- metodik, dasturiy, tashkiliy va 
texnik ta’minotni tadqiq etish va ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan, 
pedagogika va informatika fanining bir shaxobchasi sifatida qarash 
mumkin. 

Download 5,02 Mb.