2.3. Ijtimoiy-gumanitar fanlarni o‘qitishda ta’limni
insonparvarlashtirish usullari
0 ‘zbekistonda
uzluksiz
ta’lim-tarbiya
tizimini
insonparvarlik yo‘nalishida qayta qurish eng asosiy va
markaziy muammolardan biridir.
0 ‘tmishda inson kamolotining muhim vositalaridan biri
bo‘lgan ma’naviy-ruhiy va badiiy-estetik tarbiyaga kam ahamiyat
berildi. Badan tarbiyasi va sog‘liqni
saqlashning ahamiyatini
yoshlar ongiga singdirish masalalari oqsab qoldi. Mutaxassislar
tayyorlashda o‘rta miyonachilikka ruju etilishi, ijtimoiy hayotda
shaxsning roli pasayishiga sabab bo‘ldi. Bu hoi, ta’lim-tarbiya
tizimida raqobatning yo‘qligi, yuqori malakali pedagog kadrlaming
tansiqligiga olib keldi. Talaba-o‘quvchilarga bo‘lgan munosabat
ham shundan iborat edi. Oliy ixtisoslik ma’lumotiga ega bo‘lgan,
diplomli mutaxassislar juda ko‘p yetishtirildi, ammo ular xalq
xo‘jaligini rivojlantirishning zamon talablariga to‘la javob
beradigan mustaqil fikrlovchi shaxs sifatida shakllanmadi. Ularda
tadbirkorlik sifatlari kam bo‘lgani uchun ba’zilarining ijtimoiy
taraqqiyot, inson kamoloti yo‘lidagi o‘rinlari bilinmay qolayotir.
Ta’limni insonparvarlashtirish g‘oyasi va konsepsiyasi
ta’lim-tarbiya tizimidagi mana shunday kamchiliklami bartaraf
etishga,
0 ‘zbekistonning
o‘z
oldiga
qo‘ygan
buyuk
maqsadlarini amalga oshirishga qodir va layoqatli, ma’naviy
barkamol va malakali mutaxassislami yetishtirishga qaratilgan
bo‘lmog‘i lozim.
Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlashtirish keng
dunyoqarashli va ma’rifatli, aql-idroki mukammal, ma’naviy-
39
axloqiy jihatdan barkamol, ruhan tetik, o‘z mamlakati va iming
jahon hamjamiyatida tutgan o‘mi va rolida o‘zining fuqarolik
mas’uliyatini to‘g‘ri va to‘la anglab yetgan
komil inson
shaxsini tarbiyalash maqsadlariga bo‘ysundirishdan iboratdir.
Ta’lim va tarbiyaning uzluksiz jarayoni insonparvarlik
tamoyillari asosida rivojlanishining nazariy va metodik jihatlari
shu sohada mehnat qilayotgan kadrlaming ongi va qalbidan
zarur darajada o‘rin olishi kerak.Ular ta’lim-tarbiyani Ta’lim
to‘g‘risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini
amalga oshirish bo‘yicha belgilanadigan yaqin vaqt va uzoq
davrga m o‘ljallangan tadbirlarda, o‘quv rejalari va dasturlari,
test savollari tuzayotganlarida va boshqa shu kabi ta’limiy
ishlarda ulaming mazmuni insonparvarlik g‘oyasi bilan
sug‘orilgan bo‘lishiga asosiy e’tibor qaratishlari zarur...
Ta’lim va tarbiyani tashkil etishning o‘quv-metodik,
nazariy-metodologik jihatlari bo‘yicha ish ko‘radigan davlat
muassasalari,
ulaming jamoalari,
shuningdek,
nodavlat
strukturalar jamoalari o‘z faoliyatlarini belgilayotganlarida
insonparvarlik g‘oyalariga qat’iy amal qilishlari uchun ham
Davlat hujjatlarini yaratish zarurati tug‘ilmoqda.
Gumanitar,
ijtimoiy-iqtisodiy
konsepsiyasini
qayta
yaratishda
ta’limni
insonparvarlashtirishning
tashkiliy
jihatlarini belgilab olish zarur.
Uzluksiz
ta ’lim
tarbiya
tizimining
insonparvarlik
yo‘nalishida shakllanishida ijtimoiy-gumanitar fanlaming
alohida о‘mi va roli bor. Shuning uchun
oliy ta’lim
muassasalarida ulami o‘qitadigan kadrlar har jihatdan o‘z
sohasining
bilimdoni
va
mohir
pedagog,
o‘qitish
pedagogikasini mukammal egallagan bo‘lishiga erishish kerak.
Oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilayotgan fanlaming umumiy soat-
lari miqdoridan universitet va pedagogika institutlarda kamida
30 foizi, boshqa oliygohlarda 25 foizini ijtimoiy-gumanitar
40
fanlami o‘qitishga ajratilishi zarur. Ulami jahon standartlari
darajasiga yetkazish muhim ahamiyatga ega.
1.
Uzluksiz
ta’lim-tarbiya
tizimini
insonparvarlik
yo‘nalishida
shakllantirish
konsepsiyasini
o‘quv-tarbiya
jarayonlariga joriy etish uch bosqichda amalga oshirilishi
ko‘zda tutilmoqda;
B irinchi
(bosh!ang‘ich)
bosqich
-
kasb,
ta’lim
dasturlarini va o‘quv rejalarini ushbu konsepsiyaga muvofiq
qayta tayyorlash, gumanitar fanlar mutaxassislarini ixtisoslik
bo‘yicha tayyorlashning o‘ziga xos tomonlarini hisobga olgan
holda o'rganishni yo‘lga qo‘yish. Bu bosqichda o‘quv-uslubiy
adabiyotlarni
tayyorlash,
ta’limni
insonparvarlashtirish
maqsadlarini hisobga olgan holda tarbiyachilar professor-
o‘qituvchilar tarkibini qayta tayyorlash va malakasini oshirish.
Ikkinchi (o‘tish) bosqich - gumanitar fanlar o‘qitishni
chuqurlashtirish, ta’limning yangicha shakl va uslublarini
ishlab chiqish, uning yangi texnologiyalari bo‘yicha izlanish
«hamkorlik
pedagogikasi»,
o‘qituvchi
kompyuterlar,
ta’limning texnik vositalari-(TTV) va boshqa ta’lim tizimlarini
insonparvarlashtirish
muammolari
bo‘yicha
tadqiqotlar
natijalarini tahlil etish va hayotga tatbiq qilish, kadrlar
tayyorlash va qayta tayyorlashni davom ettirish.
Uchinchi (asosiy) bosqich - ta’limning milliy andozasi
(modeli)ni insonparvarlashtirish jarayonini takomillashtirish,
bu sohani jahon miqyosiga ko‘tarilishini ta’minlash.
Oliy ta’limning davlat ta’lim standartini belgilab olish
maqsadida «Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy» fanlar bo‘yicha
ishchi guruhlari tuziladi. Ishchi guruhidagi mutaxassislar bilan
hamkorlikda «Bakalavr akademik darajasiga va ta’limning eng
zarpriy mazmuniga qo‘yiladigan talablar» mezoni ishlab chiqiladi.
Ushbu me’yoriy hujjatda bakalavr uchun tayyorlanadigan
fan sohalarida umum-gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar
41
bo‘yicha bilim va saviyalariga qo‘yiladigan talablar har bir fan
sohalari bo‘yicha alohida-alohida beriladi. Xuddi shuningdek,
gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar turkumi bo‘yicha ham
eng zaruriy (minimal) talablar mazmuni har bir fan bo‘yicha
alohida-alohida bayon etiladi.
Umvimgumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar o‘z ichiga
quyidagi o ‘n sakkizta fanni qamrab oladi:
1) falsafa (etika, estetika, mantiq);
2) 0 ‘zbekiston tarixi;
3) huquqshunoslik;
4) dinshunoslik;
5) ma’naviyat asoslari;
6) milliy g‘oya va mafkura;
7) iqtisod nazariyasi;
8) 0 ‘zbekistonda yangi demokratik jamiyat qurish
nazariyasi va amaliyoti;
9) siyosatshunoslik;
10) 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish;
11) sotsiologiya;
12) pedagogika;
13) psixologiya;
14) madaniyatshunoslik;
15) o‘zbektili;
16) rus tili;
17) chet tili;
18) jismoniy tarbiya.
Mana shu fanlar bo‘yicha namunaviy dasturlami va
darsliklami qayta tayyorlashda nimalarga e’tibor berish kerak?
Birinchi navbatda
ta’limning uzviyligiga va tarbiyaviy
ahamiyatiga e’tibor berish kerak.
Masalan, «Ma’naviyat asoslari» kursi bo‘yicha mavzular
va soatlar taqsimoti berilgan. Unda - auditoriya soatlari-24
42
soat,
amaliy
mashg‘ulotlar-16
soat, jami
40
soatga
m o‘ljallangan. H ar' bir mavzu yuzasidan kichik axborot
berilgan. Unda har bir mavzuni batafsil ochib berish,
talabalarga yetkazish uchun asosan nimalarga e’tibor berish
kerakligini ta’kidlash zarur.
Dastur barcha akademik litsey va professional kollejlar
uchun asos va umumiy yoilanm a hisoblanadi. Unda har bir
o‘quv
muassasasi
yo‘naltirilgan
mutaxassisligiga
xos
xususiyatlami hisobga olib, bu dasturga ba’zi o‘zgartirishlami
kiritishi mumkinligi ham aytib o‘tilgan. Keyingi yillarda
yaratilgan dasturlarda qaytariqlar va birmuncha murakkabliklar
mavjud.
Xulosa qilib aytganda, 1-blokka tegishli ijtimoiy-gumanitar
fanlar blokidagi barcha o‘quv dasturlarini milliy g‘oya asosida
insonparvarlashtirish g‘oyasini ham singdirish, fanga qo‘yilgan
talablarni ham shunga moslab qayta ishlab chiqish maqsadga
muvofiqdir.
5-shakl.
43
Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlashtirish keng
dunyoqarashli va ma’rifatli, aql-idroki mukammal, ma’naviy-
axloqiy jihatdan barkamol, ruhan tetik, o‘z mamlakati va uning
jahon hamjamiyatida tutgan o‘mi va rolida o‘zining fuqarolik
mas’uliyatini to‘g‘ri va to‘la anglab yetgan imonli, komil inson
shaxsini tarbiyalash maqsadlaridan kelib chiqadi. Ta’limni
insonparvarlashtirishning markaziy masalasi yoshlarda yuksak
axloq va fuqarolik sifatlarini shakllantirish, insonning or-
nomusi, sha’ni va mas’uliyati kabi tuyg‘ulami, vatanparvar-
likni, m a’naviy-ruhiy fazilatlarni tarbiyalashdan iboratdir.
Ta’limning o‘quv va madaniy-tarbiyaviy vazifalari, shu
jumladan, ijtimoiy-gumanitar fanlami o‘qitishning sifati
samaradorligini oshirish yuzasidan qilinayotgan ishlar davlat
ahamiyatiga ega bo‘lgan ushbu muhim masalani hal qilishga
qaratilmoqda. Ta’lim tizimimizni kadrlar tayyorlash milliy
dasturi asosida qayta qurish, ijtimoiy-gumanitar fanlar
mazmunini milliy istiqlol g‘oyasi bilan boyitish bu vazifalami
nazariy va amaliy jihatdan tayyorlash va mustahkamlashga
qaratilgan keng miqyosli tadbirlardir.
Mutaxassislaming
kasbiy,
ixtisoslik
tayyorgarligi
millatning ma’naviy merosidan oziq olgan bo'ladi, ulaming
yuksak ma’naviy-axloqiy imkoniyatlari, keng dunyoqarashi va
chuqur aql-idroki, yuksak ijtimoiy axloq me’yprlari bilan
o‘zaro muvofiq kelishi ta’minlanadi.
Ta’limni insonparvarlashtirishning o‘ziga xos tamoyilla-
riga ko‘ra, inson va uning kamoloti, erkinligi butun ta’lim-
tarbiya tizimining markazida turmog‘i lozim.
Birinchidan, inson, inson uchun oliy qadriyat, oliy maqsad
bo‘lib qolishi, buning uchun esa, avvalo yoshlaming, ularga
ta’lim-tarbiya berayotgan barcha kishilaming, ma’naviy
yuksak, o‘z sohasini puxta egallagan, pedagogik mahorati
yuqori bo‘lmog‘i lozim.
44
|
