To‘rtinchidan, ta’lim va tarbiyaning uzluksiz jarayoni
insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlanishining nazariy va
metodik jihatlari shu sohada mehnat qilayotgan kadrlaming
ongi va qalbidan o‘rin olish kerak. Ular ta’lim-tarbiyani
«Ta’lim to ‘g‘risidagi» Qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturini amalga oshirish bo'yicha belgilanadigan yaqin va
uzoqqa mo‘ljallangan tadbirlarda, o‘quv rejasi va dasturlari,
test savollari tuzayotganida, darslik, qo‘llanmalami yaratganda
va boshqa shu kabi ta’limiy ishlarda ulaming mazmuni
insonparvarlik g‘oyasi bilan, milliy g‘oya va mafkura bilan
sug‘orilgan boiishiga asosiy e’tibomi qaratishlari darkor
bo‘ladi. Bunday maqsad va vazifalami ro‘yobga chiqarish
hamda ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlashtirish uchun
quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilish maqsadga muvofiqdir:
1) respublikada m a’naviy-axloqiy muhitni milliy zaminda
sog‘lomlashtirishda ta’limning ustuvorligi tamoyili;
2) ta’lim va tarbiyaning uzluksizligi va bir-biridan
ajralmaslik tamoyili;
3) ta’lim
va
tarbiyada
oila
va
mahalla jamoasi
mas’uliyatini oshirish tamoyili;
4) ta’lim jarayonida tarbiya samaradorligini va tarbiyalash
jarayonida ta’lim qadriyatini oshirish tamoyili;
5) ta’lim-tarbiyani
dunyoviy
tasnifda
shakllantirish
tamoyili;
6) o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlarida ustoz-shogirdlikni
hamkorlik pedagogikasi talablari asosida qaror toptirish
tamoyili;
7) o ‘quv dasturlari va qo‘llanmalami, darsliklami, boshqa
yordamchi o‘quv adabiyotlarni, ta’limning texnik vositalarini
46
zamon talablariga muvoflq muntazam yangilab borish tamoyili;
8) ta’lim-tarbiya jarayonlari va vositalarini davr talabiga
muvofiq muntazam yangilab borish, tegishli axborot bilan
ta’minlash va ularga milliy g'oyani singdirish tamoyili;
9) talabalar bilimlarini, professor-o‘qituvchilar mahoratini
baholash va rag'batlantirishda uzviylashtirish tizimidan
foydalanish tamoyili;
10) ta’limni jahon andoza-standartlari va ko‘rsatkichlari
darajasiga chiqarish tamoyili va boshqalar.
Bu tamoyillaming har birini alohida izohlab, sharhlab
o ‘tirishning zarurati bo‘lmasa kerak. «Ta’lim to‘g‘risidagi» va
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» Qonunlarida ham bular
ta’lim sohasidagi islohotlarning muhim jihatlari sifatida
qaralgan.
Muhimi, bu tamoyillami ta’lim-tarbiya tizimiga joriy
etishda va asosiy maqsadlar va vazifalarni amalga oshirishda
asrlar mobaynida shakllangan ilg‘or an’analarga, qadriyatlarga
suyanish, ilg‘or mamlakatlaming tajribalarini ham qo‘llash,
ulardan samarali foydalana bilishdadir. Talaba-o‘quvchilarni
zarur bilimlar va boy axborot bilan ta’minlash, tegishli kasb-
hunar malakalarini berish masalaning bir tomoni bo‘Isa,
bo‘lajak mutaxassisning ma’naviy-axloqiy jihatdan ham
barkamol shaxs sifatida shakllanishini, umummadaniy saviyasi,
ongi va dunyoqarashining keng, chuqur, sermazmun boiishini
ham ta’minlash masalaning у ana ham muhim tomonidir.
M a’naviyati, imon-e’tiqodi sust, madaniy saviyasi past, ongi va
dunyoqarashi
to ia
shakllanmagan
kimsaga
zamonaviy
bilimlami, nozik kasb-hunami ishonish xavflidir.
Keyingi yillarda uzluksiz ta’lim jarayonlariga yangi-yangi
fanlar, maxsus kurslar kiritildi. Masalan, «Ma’naviyat
asoslari», «Madaniyatshunoslik», «Huquqshunoslik», «Dinshu-
noslik», «Odobnoma», « 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasini o‘rga-
47
nish», «Siyosatshimoslik», «Demokratik jamiyat qurish
nazariyasi va amaliyoti», «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy
tushuncha va tamoyillar», « 0 ‘zbekiston tarixi», «Lotin
imlosiga asoslangan yangi o‘zbek imlosi va qoidalari» va
hokazolar.
Ijtimoiy-gumanitar blokda aw aldan o‘qitilib kelinayOtgan
an’anaviy fanlar bilan bir qatorda bu fanlar ham bevosita
talabalar ongi va dunyoqarashini shakllantirishga, boyitishga,
ularda ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning takomillashuvini,
vatanparvarlik, milliy iftixor tuyg‘ularining mustahkam qaror
topishini ta’minlashga qaratilgandir. Bu fanlar ijtimoiy-
iqtisodiy
va
gumanitar
fanlar
tizimini
yana
ham
mustahkamladi, boyitdi, ta’lim muassasalarida gumanitar va
insonparvarlik
ta’limining,
ma’naviy-axloqiy
tarbiya
jarayonlarining ustuvorligi uchun muayyan zamin b o id i. Shu
o‘rinda ta’kidlash lozimki, mazkur fanlaming mavjud
mazmun-mundarij asi
hanuzgacha
ta’limni
insonparvar
lashtirishga to iiq xizmat qilmayotir. Shu sababli, bu fan va
kurslaming mazmun mundarijasiga insonparvarlik g‘oyalari va
mohiyatini yanada chuqurroq singdirish lozim.
Ta’lim-tarbiya
jarayonlarini
insonparvarlashtirishga
qaratilgan tadbirlarda hisobga olinishi zarur bo‘lgan yana bir
jihat mustaqillik yillarida mamlakatimizda yuzaga kelgan
milliy
shart-sharoitlami,
dunyoda
sodir
bo‘layotgan
mafkuraviy-siyosiy jarayonlami, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-
tarixiy
voqea-hodisalarni
e’tibordan
soqit
qilmaslik.
Zamonaviy kadrlami tayyorlashda mamlakatimiz ichkarisiga
va tashqarisida qaror topgan va о ‘ sib-o ‘ zgarayotgan real muhit
beradigan oziqlardan unumli va samarali foydalanish zarur.
Chunki har bir shaxs o‘zi tarbiya topgan, shakllangan
muhitning farzandi hisoblanadi. Bizning milliy-ma’naviy
qadriyatlarimiz, moddiy imkoniyatlarimiz, hududiy-jog‘rofiy
48
muhitimiz kishilarimizda muayyan ong va dunyoqarashni
shakllantirish va qaror toptirish tamoyillarimiz, ulaming boy
ma’naviy-ruhiy imkoniyatlarini ishga solish bobida o‘ziga xos
xususiyatlarga ega b o iib , masala o‘ziga xos yondashuvlami
ham talab qiladi. M a’lumki, mamlakatimizning sharqiy
chegaralari ijtimoiy-siyosiy ixtiloflar ro‘y berayotgan
va
fuqarolar urushi uzoq yillardan beri davom etib, oqibatda diniy
ekstremi'zm, terrorchilik, milliy nizolar avjiga chiqqan
Afg‘oniston va Tojikiston kabi notinch davlatlar hududlari
bilan tutashgan. U mamlakatlar aholisi ko‘p vaqtlardan buyon
bir-biriga qarama-qarshi guruhlar, siyosiy kuchlar ta’sirida
bo‘lib, dahshatli urushlar girdobiga tortilib, ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotdan uzilib qolmoqda.
Bu esa, o‘z navbatida, giyohvand moddalaming mamlaka-
timizda ma’lum darajada tarqalishiga va bundan kelib
chiqadigan
salbiy hodisalami giyohvand moddalaming
g‘ayriqonuniy aylanishi va bu bilan bog‘liq jinoyatlaming
tobora ortib borishiga sabab boim oqda. Respublikamizda
narkotik moddalaming g‘ayriqonuniy aylanishiga qarshi
kurashish bo‘yicha tegishli tadbirlami amalga oshirmoqda,
fuqarolarimizni giyohvandlik, OITS (SPID) kabi kasal-
liklardan muhofaza etish choralarini ko‘rmoqda. Uzluksiz
ta’lim tizimida «Giyohvandlikka qarshi kurash» 10 soatlik
maxsus kursi va «Talaba-o‘quvchilar orasida OITS (SPID)
tarqalishining oldini olish» 10 soatlik maxsus kursining joriy
etilishi ham respublikamiz aholisining, jumladan, talaba-
yoshlaming salomatligini muhofaza qilishga, ularda siyosiy
hushyorlikni,
jahonda
kechayotgan
siyosiy-mafkuraviy
jarayonlarga nisbatan ongli munosabatni tarbiyalash va
shakllantirishga qaratilgan tadbirlardandir.
Yoshlaming insonni borliqning eng oliy qadriyati sifatida
idrok etishi, o‘zlashtirishi va chuqur anglab yetishini
49
ta’minlash, bo‘lajak mutaxassis sifatida ulaming har bir
ixtisoslik va ijtimoiy faoliyatda bunga amal qilishga erishish
lozim.
Bugungi kunda bu vazifalar butun dunyo miqyosida sodir
bo'layotgan - jamiyatni insonparvarlashtirish jarayonining
tarkibiy qismi va muhim vositasi sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Boshqacha qilib aytganda, ta’limni insonparvarlashtirish
oliy va o ‘rta maxsus o‘quv yurtlarida pedagogik faoliyatni
talaba shaxsini takomillashtirishning ustuvorligiga yo‘naltirish,
uning ijodiy qobiliyatini o‘stirishga, erkinlik va huquqlarini
kengaytirishga, ma’naviy-axloqiy qiyofasi va fuqarolik ongini
kamol toptirishga qaratishdan iboratdir.
Ta’limning maqsadi talabalaming turli-tuman qiziqishlari
doirasini, bilishga bo‘lgan intilishlari va imkoniyatlarini, ilmiy,
ijodiy, umummadaniy saviyasi, qobiliyatlari va iqtidorini
aniqlashdangina iborat bo‘lmay, balki ulami tarbiyalash va
o‘stirishga ham qaratilishi zarur.
Buning uchun bir qator aniq vazifalami belgilab olish
maqsadga muvofiqdir:
- talaba-yoshlaming inson sifatida sha’ni va or-nomusini,
haq-huquqlarini hurmat qilish, ularga munosabatda bo‘lishda
o ‘zaro hamkorlik tamoyillarining ustuvorligiga rioya qilish;
- ulaming har tomonlama keng va chuqurroq, ko‘proq
bilim olishlari uchun o‘z shaxsini ham jisman, ham aqlan va
ruhan taraqqiy ettirishlari, o‘z ichki va tashqi imkoniyatlarini
erkin namoyon etishlari uchun sharoitlar yaratish va
qayg‘urish;
- talabalar o‘quv yurtida o‘zlarini erkin va ozod his
etishlari, hech kimning shaxsiy ta’siri
va tayziqi ostida
siqilmay, mustaqil fikrlashi, mustaqil taraqqiy qilishi uchun
qulay muhit vujudga keltirish;
50
- o‘qituvchi-xodimlaming o‘zaro aloqalarida, talabalar
|
