0 ‘zbek xalqining milliy-tarbiyaviy tajribasi
0 ‘zbekistonda
davom
etayotgan
mustaqillikni
mustahkamlash jarayoni ta’lim va tarbiya tartibotini ham isloh
qilishni, ma’naviy va ma’rifiy ildizlarga payvand qilishni; yosh
avlodlarda 0 ‘zbekiston vatanparvarlariga xos fazilatlaming
tarixiy o‘zaklarini aniqlashni; o‘zbek xalqi tarixi, tili, adabiyoti,
san’ati, an’analari va urf-odatlarini milliy tarbiyaviy tadqiq
qilishni talab etmoqda. Ana shu nuqtai nazardan tadqiqotimiz
mavzusi milliy pedagogika tarixi qirralarini ham o‘rganishni
talab qiladi. Chunki tarix o‘zbek xalqi oldiga qachon, qanday
tarbiyaviy talablar qo‘yganligini; davr o‘zgarishi bilan milliy
tarbiya - fe’l-atvorimizda qay sifatlar, qaysi tomonlarga
o‘zgarganligi, qaysi sifatlar o‘zgarmay, avloddan-avlodga
meros bo‘lib yetib kelganligini aniqlash respublikamizda milliy
ma’naviyatni o‘rganish, tiklash va istiqbolini belgilash nuqtai
nazaridan g‘oyat qimmatlidir.
68
0 ‘tmishda ajdodlarimiz qanday fazilatlarga ega bo‘lgan
farzandni orzu qilishganliklarini anglash uchun xalqimiz uzoq
tarix davomida yaratgan afsona, ertaklar, dostonlarga murojaat
qilish kerak. 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodiyoti namunalarida
tarannum qilingan vatanga muhabbat, erkparvarlik, sadoqatli
do‘st bo‘la olish, o‘z burchini, o‘z so‘zini oqlash, mardlik,
jasoratga qodirlik eng zarur fazilatlar bo‘lgan. 0 ‘zbek
olimlarining o‘tmishni (Y.Jumaboyev) qayd qilishlaricha,
«...o‘z burchini ado etish, dushman ustidan g‘alaba qilish
yo‘lida qahramonlarcha o‘z jonlaridan kechishga, har qanday
mashaqqatlarga
bardosh berishga,
sevgi,
muhabbatdan
kechishga, o‘z qabiladoshlarining or-nomusi uchun to
oxirigacha kurashishga shay» turganlar. Ajdodlarimizda milliy
vatanparvarlik fazilatining qanday namoyon bo‘lganligini Sak
qabilasiga mansub cho‘pon Shiroqning eramizdan awalgi 519-
yilda ko‘rsatgan mashhur jasoratidan bilish mumkin.
Ajdodlarimiz farzand tarbiyasining negizi sifatiga axloqiy
uchlik: o‘y, niyat, so‘z - ish birligini yaratishgan. Mazkur
uchlik negizini keyinchalik lug‘atimizga kirib kelgan «vijdon»
so‘zi bilan ham ifodalash mumkin, «Men yaxshi niyat, yaxshi
so‘z va yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men
yaxshilikdan iborat Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh
etaman», - deb yozilgan «Yasna»da. «Yaxshi fikr» deganda,
yaqin kishisiga mehribon bo‘lish, muhtojlik va xavf-xatar
ostida qolganda ko‘maklashishga shaylik, yovuzlikka qarshi,
kishilar baxt-saodati uchun faol kurashishga shaylik, hamma
bilan ahil va totuvlikda, o‘z maslakdosh birodarlari bilan
do‘stlik va hamjihatlikda yashashga intilish ruhidagi niyatlar va
fikrlar musaffoligi tushuniladi. Inson o‘z fikri-xayolida
boshqalarga hasad qilmasligi lozim, yaxshi niyatli kishi
darg‘azab bo‘lmaydi va boshqa jaholatlarga berilmaydi, chunki
bunday holatida u yaxshi niyatini yo‘qotadi, burch va adolat
69
haqida unutadi va nojo‘ya harakatlar qiladi», - deb
hisoblangan.
Bu axloqiy fazilatlar kishini elga qo‘shilishga, el bilan
birga boiishga, elning tashvishi bilan yashashga tayyor -
xalqparvar kishini tarbiyalashga qaratilganligi o‘z-o‘zidan
ko‘rinib
turibdi.
Zamonlar
o‘tib;
odamlar
orasidagi
munosabatlaming boyishi, savdo-sotiqning yuzaga kelishi bilan
qabilaviy tarbiyaga qo‘yiladigan talablar ham o‘zgarib,
zamonaviylasha bordi. Ajodlarimiz o‘zlaridagi xislatlaming
nafaqat xudo tomonidan ato qilingan, balki shakllantirilishini
tobora chuqurroq ulg‘aytirib bordilar. Jumladan, yaxshi so‘zlar
— ahdga vafodorlik, berilgan va’dani oqlash, hamma oldi-
berdilarda halol boiish, o‘zgalaming haqini yemaslik,
buzuqlikdan o‘zini to‘xtata bilish kabi yangi sifatlar bilan
boyib bordi.
Ajdodlarimizning ko‘hna qabilaviy tarbiyaviy tizimi
hozirgi kunlarda biz to‘qnashgan axloqiy, madaniy, jismoniy,
ekologik muammolami bartaraf qilish nuqtai nazaridan
bebahodir. Zero, ajdodlarimiz axloqi kishining sog‘-salomat,
kuchli boiishi kerakligini uqtirish bilan birga uning
ma’naviyatiga asosiy e’tibomi qaratgan. Jumladan, ayolga
hurmat, uni e’zozlash, ona sifatida qadrlash g‘oyalari markaziy
o‘rinlardan birini egallagan. Demak, bu g‘oya yosh avlodga
kundalik turmushda, oilada, yaxshi bolaning «namunaviy
siymosi» orqali ijtimoiy tarbiyada izchil singdirib borilgan.
0 ‘zbekona tarbiyaning turli qirralari ulkan adiblarimiz
Abdulla Qodiriy, Oybek, Pirimqul Qodirov va boshqalaming
tarixiy asarlarida muvafaqqiyatli aks ettirilgan. Abdulla
Qodiriy tomonidan « 0 ‘tkan kunlar»ning o ‘zbeklar turmushi-
dan tarixiy roman» deya aniqlashtirilishi ham adibning milliy
zaminda qat’iy turgan yozuvchi ekanligining misolidir.
70
Ma’raka-marosimlaming milliy tarbiyaviy imkoniyatlari
ularda qatnashuvchilaming turli yoshdagi ijtimoiy, kasbiy
guruhlardan tashkil topishi; muloqotlardagi ixtiyoriylik (bir-
biriga bevosita bog‘liq emaslik); erkinlik; yoshi ulug‘,
muhtaram kishilarga nisbatan hurmatning yaqqol namoyon
bo‘lib
turishi;
muloqot mavzularining
rang-barangligi;
marosimlaming shaxs xulq-atvorining ommaviy nazoratchisi
sifatidagi xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Bu xususiyatlar
yoshlaming yoshi ulug‘ kishilar bilan birligini - milliy g‘ururini
mustahkamlaydi, o‘z turar joyi, mahallasi, qishlog‘idagi
kishilar to‘g‘risida tasawurlarini kengaytiradi, tevarak-
atrofdagi
muhitga
diqqat
bilan
qarash
malakalarini
tarbiyalaydi, avlodlar orasida an’analaming uzviyligini tashkil
etuvchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi.
Motam marosimlarida qatnashayotgan barcha kishilarga
ota-ona qadriga vaqtni o‘tkazmasdan, o‘z vaqtida yetish
kerakligiga, ulami ranjitmaslikka, qariganda tayanch bo‘lishga,
o‘zining va birovlar umrining qadriga yetishga undovchi
vositaligini, o‘makligini qayta tan olmoq kerak. Qolaversa,
o‘smirlar marosimlarda qatnashib, ta’ziyaga borishning milliy
odobi: kam gapirish; ortiqcha faryod qilmaslik; bema’ni gaplar
gapirmaslik; motam egasiga sabru qanoat tilash; qo‘lidan
kelguncha
yordam
berish;
ibrat
olishni
kuzatadilar,
o‘rganadilar.
Milliy tarbiya jarayonini «sog‘lom turmush tarzi darsi»
tushunchasiga qiyoslash mumkin. Ana shu darsdan «a’lo»
baho olish uchun har bir inson bobolar hikmatlarini, xalq
maqollarining mazmunini chuqur anglashi kerak bo‘ladi.
Bobolar hikmatini shoir E.Vohidov o‘zining «Hikmatnoma»
asarining so‘z boshisida5, «...insofli odam bexosdan tbyib
ketsa, biror tayoq suqib, ey yo‘lovchi, ehtiyot bo‘l, bu yerda
| 