keladigan ma’naviy xazinadan iborat bo‘lib, milliy qadriyatlar
bilan yagona tarbiyaviy asosga egadir. Umuminsoniy ilg‘or
ma’naviy g‘oya va bilimdan har bir millat o‘zining milliy
xususiyatidan kelib chiqqan holda foydalanadi va amaliyotga
tatbiq etadi. Umuminsoniy qadriyatlar negizida ma’lum millat
tomonidan olg‘a surilgan insonparvarlik, adolat, demokratiya,
hamkorlik kabi muhim qadriyatlar mujassam bo‘lib, ular
barcha millatlar uchun hayotiy ehtiyoj hisoblanadi.
Milliy qadriyatlar milliy madaniyatning tarkibiy qismi
bo‘lib, uning paydo bo‘lishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy
jarayondir.
Milliy qadriyatlar mazmunan o‘sha millatning g‘oyalari,
qarashlari, e’tiqodlari, ma’naviy turmush tarzi, orzu-istaklari,
kelajak maqsadlarini ifoda etadi. U «mazmunan kommunistik,
shaklan baynalmilal» bo‘lishi mumkin^ emas. U ham
mazmunan, ham shaklan milliy insonparvarlik xarakteriga ega
bo‘lib, o‘quvchining o‘zligini anglashida muhim vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
An’analarning kelib chiqishi tarixiga nazar solinsa, ular din
hukmronlik qilgan bir davrda paydo bo‘lganligidan dalolat
beradi. Demak, diniy an’analar shu davr talab va ehtiyojlariga
mos holda maydonga kelgan hamda asrlar davomida o‘zining
ba’zi bir axloqiy talablari bilan xalq uchun ma’qul bo‘lib
kelmoqda.
Shuning uchun diniy qadriyatlaming ham
aksariyatining mazmuni mehr-oqibat, imon-e’tiqod, adolat,
insonparvarlik kabi g‘oyalar bilan sug‘orilgan bo‘lib, xalqni
nopoklik,
oqibatsizlik,
jaholat
botqog‘iga
botish,
ichkilikbozlik, zino, jabr-zulm kabilardan saqlashga xizmat
qilib kelganligini e’tiborsiz qoldirmaslik zarur. Uchinchidan,
milliy qadriyatlar shaklan va mazmunan qanday bo‘lishdan
qat’i nazar, u shu millatning madaniy mulki hisoblanadi.
75
Ulardagi xalqning talabini, ehtiyojini qondira olmaydigan ba’zi
bir belgilar o‘z-o‘zidan barham topa boradi. Shu boisdan;
milliy qadriyatlami ilg‘or yoki jaholatga boshlovchi kabi
guruhlarga boiish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi.
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar o‘quvchining kundalik
faoliyatida odat, an’ana tusiga kirib qolgandagina u shaxsning
ma’naviy shakllanishiga bevosita ta’sir etadi. Qadriyatlaming
«bolalarga boigan ta’siri kattalarga boigan ta’siridan ancha
ustun turadi, chunki kattalaming dunyoqarashi va e’tiqodlari,
odatlari qaror topgan boisa, bolalarda endilikda ulaming
poydevori quyilayotgan boiadi. Bolalar, o‘z tabiatiga ko‘ra,
ta’sirchan boiganliklari uchun ularga borliq va undagi
voqealaming ta’siri kuchli boiadi.
Borliqdagi
voqea-hodisalar
turli-tuman
boiganidek,
qadriyatlaming shakl va mazmuni ham rang-barangdir.
Mazkur qadriyatlar o‘quvchi ongi va faoliyatiga o‘zining
umumiylik, ya’ni ulaming talab va qiziqishlarini qondirish,
xususiy belgilari: zaruriyligi, foydaligi, ma’qulligi bilan ta’sir
etadi.
Mazmunan aqliy bilish faoliyati bilan bogiiq qadriyatlar
o‘quvchining tabiat va jamiyat haqidagi ilmiy tushunchalarini
kengaytirishga
dunyoqarashini
shakllantirishga,
bilim
saviyasini oshirishga xizmat qiladi (ilmiy, tarixiy, insoniy,
diniy, badiiy manbalar). Bunday qadriyatlar o‘quvchiga o‘zbek
xalqining jahon ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan hissasini, aqliy
kamoloti dialektikasini ilmiy, badiiy asarlar orqali yetkazadi.
Axloqiy
qadriyatlar
o‘quvchining
ongi
va
faoliyatini
faollashtiradi, ish va so‘z birligini ta’minlashga olib keladi.
Bunday qadriyatlar jumlasiga: insonparvarlik, ma’rifat-
parvarlik, mehr-muhabbat, poklik, kattalarga, ota-onaga
hurmat, muhabbat, xushmuomalalik, do‘stlik, saxiylik, saxovat,
bolajonlik, shirin so‘zlik va boshqalar kiradi. Mazkur
76
qadriyatlar negizida jamiyatda, oilada, ta’lim muassasalarida
o'quvchini yuksak insoniy fazilatlarga ongli ravishda amal
qilishga undash g‘oyasi yotadi.
Estetik qadriyat san’at, adabiyot va xalqning badiiy-estetik
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, ulaming mazmunini o‘quvchida
nafosatni, estetik hissiyotni shakllantirishni tashkil etadi.
Estetik qadriyat tabiati va mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy-g‘oyaviy
aqliy nafosat va badiiy tarzda o‘quvchi ongi va faoliyatining
shakllanishiga ta’sir etadi.
Har qanday insoniy fazilat subyektning obyekt bilan hamda
shaxs va jamiyatning munosabati mahsuli sifatida maydonga
keladi. Munosabat jarayonida obyekt subyektga, subyekt
obyektga bevosita ta’sir etadi, bir-birini boyitadi, rivojlantiradi.
Xuddi shuningdek, o‘quvchi ham badiiy qadriyat bilan aloqa
qilish jarayonida undan ma’naviy ozuqa oladi, hayotiy
tajribasida badiiy qadriyatlarda olg‘a surilgan g‘oyalarga amal
qiladi. Estetik qadriyatlaming mezoni oliyjanoblik, tashqi va
ichki go‘zallik, muloyimlikdan iborat. 0 ‘quvchida estetik-
badiiy madaniyatni shakllantirishda badiiy, musiqa, san’at
asarlari, xalq amaliy san’ati, me’morchilik, turli xarakterdagi
bayramlar, an’analar, urf-odatlar, xalq o‘yinlari, teatr, kino,
radio, oynai jahon, matbuot asosiy vosita hisoblanadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida bunday vositalardan foydalanish,
ulaming mazmunini idrok etish, tasawur va tafakkur qilish
natijasida o ‘quvchining ma’naviy madaniyati shakllanadi.
Ekologik mazmundagi qadriyatlar o‘quvchini tabiat,
jamiyat hodisalariga ongli munosabatning shakllanishiga ta’sir
etadi. 0 ‘simlik va hayvonot olamiga, tabiat va jamiyat
boyliklariga muhabbat, mehnatsevarlik, tozalik, ekologik
madaniyatining asosiy belgilari hisoblanadi.
Ijtimoiy-siyosiy
guruhdagi
qadriyatlar
mazmuni
o‘quvchining siyosiy saviyasi o‘sishga, dunyoqarashini
77
shakllantirishga,
o‘tmishda bo‘lgan va hozirgi kunda
bo‘layotgan xalqaro siyosiy voqealar mohiyatini obyektiv
baholashga,
jamiyatning
ijtimoiy,
iqtisodiy,
madaniy
taraqqiy oti muammolariga ongli munosabatda boiishga
o‘rgatadi.
Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar mazmunida adolat, tenglik,
tinchlik, do‘stlik, erkinlik, haqiqat, mustaqillik, milliy o‘zligini
anglash, o‘z taqdirini belgilash, hayotda tejamkorlik, iqtisodiy
bilimdonlik, burch va mas’uliyat, imon va e’tiqod kabilar
mujassam boiib, yaxlit shakllangan shaxs uchun zaruriy
xususiy atlar hisoblanadi.
Huquqiy davlat qurish bosqichida o‘quvchilarda o‘z vatani
taqdiriga javobgarlik hissini shakllanishi, ota-ona, oila, jamoa,
jamiyat va xalq oldidagi burch va vazifalariga mas’uliyat bilan
yondashish huquqiy qadriyatlaming mohiyatini tashkil etadi.
Shakl jihatdan boy va rang-barang milliy qadriyatlar
mazmunida kishilaming bir-birlariga, jamiyatdagi moddiy va
ma’naviy hayotga, oilaga, xalqning shaxsiy hamda ijtimoiy
hayotida qanday voqealar boisa, barchasiga munosabati o‘z
ifodasini topadi. Talab va qiziqish maqsadni amalga oshirishni
taqozo etadi. Maqsad qamrovi o‘quvchining talab qiziqish
darajasiga bogiiq boiib, amaliy faoliyat jarayonida o‘z
yechimini topadi. Bu jarayonda bilish (o‘quvchi har bir xatti-
harakat haqida, qadriy belgilar haqida dastlabki tushun-
chalarga ega bo‘lmog‘i lozim), baholash va amaliy faoliyat
muhim ahamiyatga ega. Qadriyatlar talab va ehtiyojlami bilish
va baholashni keltirib chiqarmaydi, aksincha, talab va ehtiyoj
asosida insoniy qadriyatlar paydo boiadi, uni bilish va
ahamiyatini baholash jarayoni vujudga keladi.
Lekin
amaliy otda
ta’lim
muassasalari
talaba-
o‘quvchilarining
umuminsoniy
va
milliy
qadriyatlami
o‘rganishga va ular asosida o‘z ma’naviy madaniyatini
78
shakllantirishga bo‘lgan talabi, qiziqishi qoniqarli emas.
0 ‘quvchida bu holatni keltirib chiqargan obyektiv va subyektiv
sabablar mavjud. Ulami quyidagicha izohlash mumkin:
1. Ma’naviy qadriyatlaming tarixiy taraqqiyot bosqich-
larini mukammal bilish, qiyosiy o‘rganishga e’tiboming
kamligi.
2. 0 ‘qituvchilar, ota-onalar, katta yoshdagi kishilamng
ma’naviy
qadriyatlaming
mohiyati
haqidagi
bilimlari
chegaralanganligi, ya’ni o‘quvchi uchun salbiy namuna.
3. Ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlari mazmunida
qadriyatlar muammosiga e’tiboming yetarli emasligi.
4. Hayotiy
tajriba
bilan
ilmiy
haqiqat
o‘rtasidagi
nomutanosiblik.
Ma’naviy qadriyatlar muammosini pedagogik muammo
sifatida talqin etgan holda, ulaming o‘quvchi shaxsining
ma’naviy
madaniyatini
shakllantirishdagi
tarbiyaviy
ahamiyatini inobatga olib, bu borada yo‘l qo‘yilgan ba’zi bir
kamchiliklami bartaraf etishning asosiy yo‘li milliy maktablar
tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun qator qoidalarga amal
qilish talab etiladi.
Ya’ni umuminsoniy, milliy ma’naviy qadriyatlaming
maqsadi, vazifalari, mazmunidan amaliyotda foydalanishda
bugungi kun talablaridan kelib chiqish:
- har bir qadriyat mazmunida o‘zini namoyon qilgan milliy
ma’naviy xususiyatlarga alohida ahamiyat berish;
- ta’lim-tarbiya jarayonini, shakl va usullarini takomil
lashtirish,
ta’lim-tarbiyaning
noan’anaviy
shakllaridan
foydalanish zamr;
- ma’naviy qadriyatlaming o‘quvchi ongi va faoliyatiga,
jamiyat ma’naviy turmushiga ta’sir etish darajasini hisobga
olish.
79
Mazkur qoidalarga- umumiy ta’lim maktabida va sinfdan
tashqari tarbiyaviy tadbirlar jarayonida hamda oila va madaniy
ma’rifiy muassasalarda amal qilish talab etiladi. Shuningdek,
ma’naviy
qadriyatlardan
foydalanib,
yuqori
sinf
o‘quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirish muhim
pedagogik vazifalami bajaradi.
1. Sharq xalqlarining uzoq tarixga ega ta’lim-tarbiya
g‘oyalari, qonun-qoida va tamoyillarining mohiyatini anglab
yetishda, ulaming bugungi davrdagi ahamiyatini ilmiy, tarixiy
asoslashda tayanch manba bo‘lib xizmat qiladi.
2. Milliy ta’lim maskanlarining mazmunini yaratish uchun
asos bo'ladi.
3. Bugungi an’anaviy dars va darsdan tashqari tarbiyaviy
tadbirlami shaklan bir qolipga kirib qolishining oldi olinadi,
o‘quvchilarda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqod,
qiziqish, ishonch tarbiyalanadi. Ulami milliy g‘urur asosida
o‘rganish, kelgusi avlodlarga yetkazish, sevish va asrashga
ehtiyoj paydo bo‘ladi.
4. Qadimiy milliy qadriyatlarimiz tiklanadi. Chunki milliy
xususiyatlami aks ettimvchi qadriyatlaming mohiyatini har bir
mavzu, har bir tarbiyaviy tadbir mazmuniga bevosita yoki
bilvosita singdirilishi asosida azaldan tarbiya vositasi bo‘lib
kelgan qadriyatlami mazmunan boyib, mustahkamlanib
borishiga erishiladi.
Ta’lim-tarbiya
jarayonida
ma’naviy
qadriyatlardan
foydalanib,
yuqori
sinf
o‘quvchilarining
ma’naviy
madaniyatini shakllantirish muhim manbalarga tayangan holda
amalga oshiriladi. Ular:
-
qadimdan tarbiya vositasi bo‘lib
kelgan xalq
pedagogikasi, uning tarkibiy qismlari - xalq og‘zaki ijodi,
hunarmandchiligi, tasviriy va amaliy san’ati, musiqasi, teatri
mazmunida xalqning tarbiyaga oid g‘oyalari, tasavvurlari,
80
orzu-istaklari, an’analari milliy qadriyatlaming boshlang‘ich
negizi tarzida o‘z ifodasini topadi;
- xalqning qadimiy turmush tarzi, axloq normalari, kelajak
orzulari haqida ma’lumot beruvchi dastlabki manbalar
(bitiklar);
- diniy manbalar («Avesto», «Qur’on»«, «Hadis»);
- Sharq xalqlari milliy qadriyatlari haqida asosli bilim
beruvchi Sharq mutafakkirlari madaniy merosi;
- yozma badiiy ijodiyot shakllari (pandnoma, klassik va
hozirgi zamon badiiy ijod namunalari);
- turli xarakterdagi san’at asarlari, xalq. hunarmandchiligi,
badiiy-estetik an’analar, urf-odatlar, bayramlar va boshqalar.
Ushbu manbalaming tarbiyaviy imkoniyatlari va yuqori
sinf o‘quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirishdagi
ahamiyati ilmiy tadqiqot ishining navbatdagi bandlarida ochib
beriladi.
|
