24 I.A.Karimov. 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. Т.: 2 0 0 0 ,2 1 5-bet.
200
ham chuqur islohotlar o‘tkazilishini taqozo etmoqda.
Davlat va jamiyatni boshqarishning sobiq sho‘rolar davriga
xos bo‘lgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimida ta’lim-tarbiya
sohasi o‘zining insonparvarlik tabiatidan ancha uzoqlashgan,
milliy-madaniy qiyofasidan mahrum etilgan, tarixiy ildizlardan
ajratilgan,
«yo‘qsillar
baynalmilalchiligi»
shiori
ostida
sinfiylashtirilgan va mafkuralashtirilgan edi. Ana shunday
muhitda tarbiya topgan «sovet kishisi» - ma’naviy olami
qashshoq, mutelik va qaramlikka mahknm, erkin va ijodiy
fikrlashdan, mustaqil harakat qilish va faoliyatidan mahrum,
boqimanda, tutqun bir kimsa edi. Shu bilan birga, bunday
hukmni sovet jamiyatining yuz foiz aholisi uchun birday
taalluqli edi, demoqchi emasmiz. Har holda, oz bo‘lsa-da,
kommunistik mafkuraga, hammani bir qolipda va birday
fikrlashga majburlash siyosatiga chap berib, mustaqil
fikrlaydigan, milliy urf-odatlar va an’analami, milliy
qadriyatlami ardoqlaydigan, jamiyatda kechayotgan salbiy
hodisalar haqida tanqidiy fikrlar ayta oladigan odamlar ham
bor edi. Ular orasidagi dadil kurashchilar ham chiqib turardi.
Biroq sovet mafkurasi, kommunistik partiya bundaylarni
«boshqacha fikrlovchi», «maslagi boshqa» degan ayblar bilan
qoralab, tezda tanobini tortib, ovozini o‘chirib qo‘yar edi:
ta’qib ostiga olar, badarg‘a qilar, ishsiz qoldirar... xullas
ko‘zini ochirmas, o‘z holiga qo‘ymas edi.
Prezidentimiz tomonidan 0 ‘zbekistonga yangi tipdagi
jamiyatni demokratiyaga asoslangan, adolatli, huquqiy,
fuqarolik jamiyatini barpo etish maqsadida ishlab chiqilgan
islohotlaming besh tamoyili mamlakatimizda ma’naviy-
ma’rifiy ishlarni amalga oshirish tadbirlarini ham o‘z ichiga
oladi. Mustaqil, erkin va ijodiy fikrlovchi barkamol shaxsni
tarbiyalash, uning zamon talablariga to‘la javob beradigan
yuqori malakali mutaxassis kadr va ma’naviy-axloqiy jihatdan
201
uyg‘un rivojlangan komil inson bo‘lib shakllanishi davlatimiz
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo'lib qolmoqda.
Barkomol avlod shaxsni voyaga yetkazish ma’naviy-
mafkuraviy jarayonlaming ilmiy-nazariy va amaliy jihatlarini
ishlab chiqish, unda jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish,
milliy ma’naviyat va umuminsoniy qadriyatlarini milliy
g‘oyada uyg‘unlashtiruvchi maxsus idoralar faoliyatiga
zaruriyatini kuchaytirishga, shuningdek, oliy ta’lim muassa-
salarining ma’naviyat va ma’rifat sohasidagi ishlarini
«Ma’naviyat va ma’rifat»
jamoatchilik markazlari, uning
qoshidagi bo‘limlari bilan uzviy aloqalarini tiklagan holda
ma’rifiy targ‘ibot kengashlarini tuzish tashabbuslarini o‘rtaga
tashlamoqdamiz.
0 ‘zbekistonda
yoshlami,
milliy
-
mafkuraviy
tarbiyalashning nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini ishlab
chiqish va joriy qilish barkamol avlodni voyaga yetkazishning
omillaridan ekanligini ta’kidlash mumkin. Yoshlami jamiyat
hayotidagi va milliy taraqqiyotimizdagi o‘mi va mavqeini
yanada yuksaltirish - mustaqil siyosatimizning uzviy qismidir.
Shu sababli, I.A.Karimov farzandlarimizmng barkamol ruhiy
dunyosi uchun, ulaming ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk,
jismoniy sog‘lom bo‘lishi uchun doimiy qayg‘urish, kurashish
zarurligini ta’kidlab kelmoqdalar.
Shu bilan birgalikda
1999-yil
16-fevral voqealari
ishtirokchilari
yoshlar ekanligidan va milliy
istiqboli
manfaatlaridan kelib chiqqan holda Kadrlar tayyorlash
bo‘yicha milliy dastumi amalga oshirish yangi avlodni kamol
toptirishga
qaratilgan
zamr tuzatishlar
darkorligi,
bu
yoshlarimizni bizga yov mafkuralar hujumlaridan himoya
qilish lozimligi ko‘rinib turibdi.
Talaba-yoshlarda insonparvarlik fazilatlari, eng awalo,
ulaming o‘zidan katta yoshdagilar - ota-ona, yaqinlari,
202
o‘qituvchilar va boshqalar bilan boigan munosabatlari orqali
shakllaftib,
so‘ng
tengqurlari
bilan
munosabatlarda
takomillashadi. Shu ma’noda insonparvarlik shaxs ta’rifi va
tavsifining bosh mezoni sifatida, uning shaxs ruhiyatida
vujudga kelish, shakllanish va taraqqiy etish jarayonlari va
qonuniyatlarini
o‘rganish
yoshlami
ma’naviy-axloqiy
tarbiyalashda, ulaming har tomonlama uyg‘un taraqqiy
etishlarini ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu
o‘rinda uzluksiz ta’limni ham insonparvarlashtirish muhim
vazifadir.
Ta’limni
insonparvarlashtirish
yo‘nalishlari
quyidagilami o‘z ichiga oladi:
- avtoritar pedagogikadan hamkorlik pedagogikasiga
o‘tish, o‘zaro muloqot madaniyatini yuksaltirish, o‘qituvchi va
talabalaming ruhiy-psixologik moslashuvini takomillashtirish,
ta’lim
jarayonida
yangi
pedagogik
texnologiyalardan
foydalanish;
- ta’lim-tarbiya jarayonlarining qo‘shib olib borilishiga
e’tibomi kuchaytirish, insonga shaxs sifatida va jamiyatning
eng yuksak qadriyati sifatida yondashib, uning manfaatlari va
huquqlarining ustuvorligiga diqqat-e’tibomi qaratish;
- ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida inson faoliyatining
ahamiyatini, o‘tmishdagi va hozirgi zamondagi milliy
madaniyatning insonparvarlik qiymatini ochib ko‘rsatish;
- bo‘lajak mutaxassislarda gumanitar tafakkuming
ma’naviy-ruhiy qadriyatlarini shakllantirish, asl ziyolilikni
qayta tiklash;
- imon-e’tiqodning sustligiga, ma’naviy tubanlikka
nisbatan befarq qaramaslikni keng yoyish va tarbiyalash;
- ma’naviy at inson dunyoqarashining asosini tashkil
etishini uqtirish, axloqning kishi ongini shakllanishidagi
muhim o‘mini e’tiborga olish.
203
- ma’naviyati va axloqi mukammal bo‘lmagati kishi -
yaxshi mutaxassis Va vatanparvar bo‘la olmasligini anglab
yetishini ta’minlash;
- berilayotgan bilimlaming o‘zi orqali, fanlami o‘qitish
vositasida tarbiyalashni yo‘lga qo‘yish, bilimlaming tarbiyaviy
kuchi, ta’siri va ahamiyatini oshirish;
- estetik tarbiya va badiiy ta’limning turli-tuman
vositalaridan
foydalanish
orqali
ulaming
sifati
va
samaradorligini, salmog‘ini yuksaltirish;
- gumanitar ta’limning uslub va shakllarini, mazmuni va
mohiyatini tubdan o‘zgartirish;
- siyosiy madaniyatni, jamiyat oldidagi hamda o‘z faoliyati
uchun mas’uliyatni, javobgarlik hissiyotlarini tarbiyalash;
- huquqiy munosabatlar tizimiga va kasb faoliyatning
huquqiy me’yorlariga oid bilimlami o‘zlashtirish, huquqiy
madaniyatni shakllantirish;
- ona tili va chet tillarini mukammal bilish;
- bilimlami mustaqil va muntazam egallab borish ko‘nik-
malarini hamda mehnat tarbiyasini takomillashtirish;
- yoshlami tarbiyalash yo‘l-yo‘riqlari, usullari, shakllari va
vositalarini tubdan o‘zgartirish, bu tizimni tegishli nazariy,
ilmiy va amaliy qo‘llanmalar bilan ta’minlash;
- ta’limni (gumanitarlashtirish) insonparvarlashtirish;
- o‘quv yurtlarida pedagoglaming, professor-o‘qituvchi-
laming o‘z kasbiga munosabati, layoqati masala-larini jiddiy
o‘rganib chiqish va tegishli tadbirlami amalga oshirish;
- o‘quv yurtlarida, keyingi yillarda erkak o ‘qituvchi-
pedagoglar sonining kamayib ketayotganligi, buning natijasida
intizom va tarbiya ishlari susayganligini e’tiborga olib ish
tutish;
- o‘qituvchi-pedagoglaming moddiy ta’minoti masalasini
qayta ko‘rib chiqish va jiddiy ravishda yaxshilash;
204
- o‘quvchi-yoshlaming xulq-atvori va umumta’lim majmui
tarkibiga kiruvchi bilimlari shakllanadigan asosiy'muhitni -
oila, maktab va boshqa ta’lim-tarbiya muassasalarini, joylami
bugungi kunda talaba shaxsiga, bilimlari va qobiliyatiga
qo‘yilayOtgan talablarga muvofiq darajada takomillashtirish;
nomukammal asoslarga va amaliy tarkiblarga qurilgan har
qanday mustahkam ustqurmaning ham umri qisqaligi va
samarasizligini e’tiborga olib, oila, bog‘cha, maktab, o‘rta
maxsus, kasb-hunar va oliy maktab o‘rtasidagi aloqalami
mustahkamlash va bular vositasida ta’lim-tarbiyaning uzluksiz
tizimini vujudga keltirish;
- respublikaning barcha hududlarida - shahar, tuman va
qishloq
joylaridagi
turli
bosqichdagi
(boshlang‘ich,
umumta’lim, o‘rta maxsus va oliy) o‘quv yurtlarida ta’lim-
tarbiya sifatini yaxshilash, joylardagi xo‘jalik rahbarlarining
o‘quv yurti jamoasini qishloq xo‘jaligi va boshqa ishlarga
o‘zboshimcha jalb etishiga, ularga past nazar bilan qarash
hollariga barham berish;
- o‘quv yurtining obro‘si va nufuzini har jihatdan oshirish,
yoshlaming zarur bilimlami yetarli darajada egallashlari uchun
qulay sharoit yaratish;
- o‘quvchilarda kasb-hunarga, ilm-fanga yoshlikdan
qiziqish, intilish va zo‘r ishtiyoq uyg‘otish, ulaming o‘z
iqtidori va imkoniyatlariga, qobiliyatiga yarasha kasb
tanlashlariga o‘z vaqtida yordam berish;
- ta’lim tizimi boshqaruvini iste’dodli yosh mutaxassislar
hisobiga boyitish, kadrlami tanlash va joylashtirishda test-
reyting tizimlaridan unumli foydalanishni keng yoiga qo‘yish;
- ma’naviy-axloqiy jihatdan kamol topgan va davr
talablariga to‘la javob beradigan yuqori malakali mutaxassis
qiyofasining ilmiy tadqiq etilgan modeli va oliy o‘quv yurtida
205
uni tayyorlashning aniq uslubiyoti, andozasini ishlab chiqish va
joriy etish;
- oliy o‘quv yurtlariga qabulni test-reyting tizimida
o‘tkazishni yanada takomillashtirish; abiturientning ma’naviy-
axloqiy sifatlari va psixofiziologik imkoniyatlarini aniqlovchi
testlardan ham foydalanish;
- xorijiy sarmoyalar ishtirokida qurilayotgan korxonalarda
ishlay oladigan mutaxassislarni o'zimizda yoki chet ellarda
yetarli darajada tayyorlashga erishish; chet eldan ishchi kuchi
kirib kelishiga zarurat tug‘dirmaslik tadbirlarini ko‘rish.
Talabalarda gumanistik tafakkur shakllanishining asosiy
bosqichlari quyidagilardan iborat:
1.
Boshlang‘ich (tafsiliy-bayoniy) bosqich - talabalami
bilimlarning, jumladan, gumanitar bilimlaming asosiy negizlari
bilan tanishtirish, ulaming ijtimoiy ahamiyatini bay on etish,
bilimlarni toifalashtirish yo‘llarini o‘zlashtirishga erishish,
asosiy maxsus fanlami o‘rganish jarayonida ong va
dunyoqarash belgilari hamda yo‘nalishlarining shakllanishini
ta’minlash.
2.
Yuqori (mantiqiy-umumlashgan, ilmiy anglangan)
bosqich - talabalarda bir butun dunyoqarashning shakllanishi,
o‘zini qurshagan olam (tabiat va jamiyat) ning mohiyati va
qonuniyatlarini hamda tabiiy-ilmiy, texnik va ijtimoiy
fanlaming o‘zaro aloqalari va o‘zaro ta’sirini ta’lim jarayonida
tushunishini o‘z ichiga oladi.
Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimining yuqoridagi har bir qismi,
unga
uyushgan
jamoalaming
faoliyati
insonparvarlik
yo'nalishida borishi uchun, avvalo har bir murabbiy malakali
mutaxassis va imon-e’tiqodli komil inson bo‘lishi shart.
Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi insonparvarlik yo‘nalishida
shakllannishi uchun unda ishlayotgan kadrlar yuqori malakali,
ma’naviy olami boy, axloqiy pok bo‘lishi uchun davlat
206
tomonidan zdtur tadbirlar belgilanib amalga oshirilmoqda.
Jumladan, awalo ulaming moddiy turmush sharoitini yax-
shilash ilmiy-madaniy saviyasi izchil oshib borishi uchun
g‘amxo‘rlik qilish tadbirlari ko‘rilmoqda. Toki ular yoshlar
uchun eng yuksak namuna-ideal kishilar bo‘lib qolmog‘i lozim.
Ta’lim-tarbiyaga eski mafkuraviy yondashish qoliplariga
barham berish, bu tizimning o‘z-o‘zidan samarali ishlashi
uchun boshqarishning eski ma’muriy-buyruqbozlik usuli va
an’analaridan ongli ravishda uzil-kesil voz kechish zarur.
Ta’limni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usuli bu
tizimni
o‘z-o‘zidan
boshqarilishiga
yo‘l
qo‘ymaslikka
asoslangandir. Bunga ko'ra, biroz yuqoriroq mahkama
xodimining aytgan gapi, farmoyishi, o‘zidan quyida turgan
mahkama xodimi uchun qonundek qabul qilishi lozim edi.
Ya’ni qonunni bajarishdan ko‘ra topshiriqni, farmoyishni
bekamu ko‘st bajarashiga qarab kadrlar ishiga baho berilgan.
Bunday munosabatlarda, albatta, volyuntarizm(irodalilik) qaror
topib, majburiy itoatkorlik ruhi ta’lim tizimining g‘ayriinsoniy
yo‘nalish olishiga sharoit tug‘diradi. 0 ‘z-o‘zidan boshqarilish
tizimida esa har bir pog‘ona o‘z funksiyasini anglashi va uni
qay daraja bajarishiga erishish muhimdir. Yangi tizimda
ma’muriy-buyruqbozlik o‘mini o‘z funksiyasini a’lo darajada
bajarishdan moddiy manfaatdorlik va qoniqish hissi egallashi
lozimdir.
Bozor munosabatlarining qaror topishi uchun har bir
sohada, jumladan, ta’Hm-tarbiya tizimida ham o‘zaro sog‘lom
raqobat
bo‘lishi
insonparvarlikni
ro‘yobga
chiqarish
omillaridan biridir. Buning uchun bog‘cha bolasining ijodiy
faoliyatidan tortib maktab, Iitsey, kollej o‘quvchilari, OTM
talabalarining bilimini baholashning reyting tizimiga uzil-kesil
o‘tish va uning o‘quv-moddiy bazasini mustahkamlash darkor.
Bilimni baholashning to‘rt ball (a’lo, yaxshi, qoniqarli, yomon)
207
tizimi o‘zini oqlamadi, o‘quvchi va talabalar erkini bo‘g‘ib,
ulaming ijodiy fikr yuritishlariga monelik qildi. Baholashning
reyting tizimida o‘quvchi-talabalar faolligini oshirish, ulaming
ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish va insonparvarlikni
amalda ro‘yobga chiqarish vositasi sifatida qarash shunday
baholovchi markazga ehtiyoj tug‘diradi. Baholashning reyting
tizimi talablarini bilmaslik, uning tamoyillariga izchil amal
qilmaslik joylarda o‘zboshimchalikni yuzaga keltirib qo‘yishi
mumkin. Shuning uchun bog‘cha bolalari, o‘quvchilar va
talabalar bilimini baholashning reyting tizimiga uzil-kesil
o‘tish va Respublika markazini tashkil etish zamriyati pay do
bo‘lmoqda. Ayni chog‘da bog‘cha tarbiyachilari, maktab
o‘qituvchilarining bog‘cha va maktabdan tashqari ishlari, OTM
professor-o‘qituvchilarining auditoriyadan tashqari ishlami
ham reyting tizimi bo‘yicha baholash va rag‘batlantirishga
o‘tish maqsadga muvofiqdir.
Bilimlaming va faoliyatni baholashning hozirgi mavjud
tizimi ulaming ishiga baho berish va munosabat belgilashda
subyektizmga va volyuntarizmga yo‘l ochadi. Tarbiyachi va
o‘qituvchining
o‘z
vazifasiga
nechog‘lik
munosabatda
bo‘layotganini aniqlaydigan mezon yo‘q. Shuning uchun
ko‘pgina joylarda о‘qituvchining har kuni 8 soat ish joyida
bo‘lishi ulaming ishini baholash mezoni bo‘lib qolayaptiki, bu
ilmiy-pedagogik ishlar rivoji va takomili uchun katta bir
g‘ovdir. Chunki o‘qituvchilik, tarbiyachilik ijodiy ish ekani bu
uslubga ko‘ra hisobga olinmaydi. Ta’lim va tarbiya bilan
shug‘ullanuvchilarning darsdan va auditoriyadan tashqari
ishlarini baholashning reyting tizimiga o‘tilsa, ular o‘rtasida
sog‘lom raqobat, musobaqadoshlik muhiti yuzaga keladi.
Ta’lim-tarbiyada sog‘lom raqobatni yuzaga keltirish uchvin
xususiy bog‘chalar sonini ko‘paytirish, xususiy maktab va
oliygohlar tizimini yaratashni jiddiy o‘ylab ko‘rish maqsadga
208
muvofiqdir. Talim-tarbiyaning qaror topgan mavjud an’anaviy,
ijobiy jihatlami saqlab qolgan holda Sharq pedagogikasi va
ta’lim metodikasini o‘rganish va uning eng yaxshi jihatlarini
hayotga tatbiq etish choralarini ko‘rish muhimdir. Chunki
Sharq pedagogikasi va metodikasi inson ma’naviy olamini
munavvar etishga, unda jamiyat oldidagi mas’uliyatni chuqur
his etgan holda fe’l-atvor va faoliyat mazmunini belgilashga
asoslangan.
0 ‘qituvchi-o‘quvchi
munosabatlarida
ustoz-
shogirdlik munosabatlarini qaror toptirishda tasavvuf falsafasi
va amaliyotidan ijodiy foydalanish ham zarur.
Shuni ta’kidlash o‘rinliki, ko‘pgina o‘quv rejalari,
dasturlari va ularga asoslanib yozilgan qo‘llanmalar, darsliklar,
o‘quv-uslubiy ishlanmalarda Yevropaparvarlik ruhi sezilarlidir.
Bunday ruhiyat, eng avvalo, bilimlami, malakalami ma’naviy-
axloqiy mazmundan holi, qilib taqdim etishda ko‘rinadi va har
qalay bilimlami har kimga beraverishni qoida darajasiga
ko‘taradi. Bilim va malakaning tarbiyaviy ahamiyatini deyarli
yo‘qqa chiqaradi. Yangi yozilayotgan o‘quv dasturlari,
qo‘llanmalari va darsliklarida ham bu kabi kamchiliklar
uchraydi.
Binobarin,
ta’lim-tarbiyani
milliy
zaminda
rivojlantirish ana shu qusumi tezroq bartaraf etishga yordam
beradi.
Shuningdek,
ijtimoiy-gumanitar
fanlami,
ulaming
mazmuni va vazifalaridagi o‘zaro yaqinlikka muvofiq ravishda
birlashtirib, yiriklashtirish insonshunoslikdir. Masalaga bunday
yondashuv ijtimoiy-gumanitar fanlaming son jihatdan tobora
ko‘payib borishiga va buning oqibatida yuzaga kelgan o‘rinsiz
takrorlanishlarga barham berish bilan birga, ta’lim-tarbiya
jarayonlaming sifat jihatdan ham yaxshilanishiga ijtimoiy-
gumanitar fanlaming o‘zaro umumlashtiruvchi nazariy-
metodologik tamoyillari, ulaming boshqa fanlar xususan aniq
va tabiiy fanlar bilan chegaradosh va chatishgan jihatlari
209
to‘g‘risida ko‘proq
yangi
ma’lumotlar
ustida
ishlash
imkoniyatlari tug‘ilgah bo‘lar edi va bunga keng yo‘l ochilardi.
Uzluksiz
ta’lim-tarbiya
tizimining
insonparvarlik
yo‘nalishda
shakllanishida
ijtimoiy-gumanitar
fanlarning
alohida o‘mi va roli bor. Shuning uchun barcha ta’lim
muassasalarida ulami o‘qitadigan kadrlar har jihatdan o‘z
sohasining bilimdoni va mohir pedagog,
shuningdek,
hamkorlik pedagogikasini, ta’limning yangicha, zamonaviy
texnologiyalarini mukammal egallagan bo‘lishga erishish
kerak.
Ta’lim-tarbiya jarayonini
insonparvarlashtirishda
bu
sohadagi xalqaro aloqalar, ilg‘or jahon tajribalarini, xorijiy
gumanitar ta’lim yutuqlarini, ilg‘or texnologiya va madaniyatni
keng qo‘llash, oliy ta’lim xodimlarining xalqaro madaniy-
ma’rifiy va ilmiy aloqalarini kengaytirish, YUNESKO va
boshqa xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish va
mustahkamlashni taqozo etadi.
Ta’limni
insonparvarlashtirishda
ta’lim
va
tarbiya
yo‘nalishi inson ma’naviy olamini go‘zallashtirish va ruhini
poklashning muhim vositalaridan biri sifatida qaralishi va
munosabat belgilanishi lozim. U tashkiliy, uslubiy, huquqiy-
me’yoriy, pedagogik, psixologik tadbirlami o‘z ichiga qamrab
oladi. Bunday tadbirlar majmui tabiiy-ilmiy va texnik bilimlar
doirasiga kirib borishini ta’minlashga, tafakkurning sohaviy
texnokratik tarzi bilan cheklanmasdan, bo‘lajak kasb egalari,
mutaxassislaming keng miqyosli (falsafiy) tafakkur tarzi ham
qaror toptirilishida asosiy e’tibor qaratiladi.
Xulosa qilib aytganda, har bir gumanitar ijtimoiy-iqtisodiy
fan fidoiylari o‘z oldilariga quyidagi maqsad va vazifalarni
qo‘yish!ari kerak bo‘ladi:
210
| 