Bugungi kunda barkamol avlodni tarbiyalash borasida

olimlaming tarbiyashunoslikka doir ilg‘or g‘oyalarini o‘rganib, 
tahlil qilib, komil inson tarbiyalash jarayonini o‘rganish;
- komil inson tarkib toptirishning qonuniyat, qoida va 
zaruriy sifatlarini aniqlash;
- pedagogika - tarbiyashunoslikdagi ta’lim-tarbiya 
nazariyasini hozirgi davr xususiy metodikasi bilan uzviylik 
muammolarini ishlab chiqish va pedagogik texnologiya 
qonunlariga amal qilish;
- ta’lim-tarbiya nazariyasidagi qoida, qonun, tamoyil, 
metod va usullarini ta’lim muassasalari amaliy faoliyati bilan 
bog‘lab, bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘rgatish.
Pedagogikaning fan sifatida shakllanib borishi ijtimoiy 
iqtisodiy zaruriyat mahsuli sifatida turli fanlar bilan qadim- 
qadim zamonlardan bog‘liqligidir.
Fransuz faylasufi Jak Kondorse «Inson tafakkuri taraqqiyo- 
tining tarixiy manzarasi chizgilari» nomli asarida: «o‘rta asrlar 
musulmon olamida to‘plangan ilmiy bilimlar g‘arbda 
uyg‘onish davrini tayyorlashga xizmat qilmaganida insoniyat 
besamar yo‘qolib ketar edi», - deb yozadi.
Pedagogika fani metodologiyasining yaratilishida qomusiy 
mutafakkir va pedagoglaming o‘mi diqqatga sazovordir. Muso 
Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Rudakiy, Firdavsiy, 
Alisher Navoiy, Voiz Koshfiy, chex olimi Yan Amos 
Komenskiy, 
shveysariyalik 
pedagog 
Iogann 
Genrix 
Pestolotstsi, nemis pedagogi Adolf Disterverg, rus pedagogi 
K.D.Ushinskiy kabilar o‘z ijodiyotlarida pedagogikaning 
metodologik asosini yaratib, komil inson tarbiyalashdagi 
qonun-qoidalami asosladilar. Yangicha Sharqona pedagogi­
kaning metodologiyasi o‘tmish ajdodlarimizning barkamol 
inson tarbiyasidagi g‘oya va ta’limotlarini o‘rganib, unga 
suyangan holda milliy g‘oya va mafkurani mustahkamlash va 
unga amal qilishdir. Pedagogika fanining mazmuni, maqsadi,
188

vazifalari, tamoyil, usul va vositalari, umuman, har bir inson 
uchun zaruf bo‘Igan tarbiyaviy ta’sirlar yangicha asosga ega 
bo‘lishi kerak.
Xalq iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy zaruriyatidan kelib 
chiqib, yosh avlodni tarbiyalash muammolari dastlab xalq 
og‘zaki 
ijodiyoti, 
pedagogikasi. 
yozma 
yodgorlik, 
pandnomalarda, mutafakkir va ma’rifatparvarlaming asarlarida 
bosh mavzu bo‘lib komil inson uchun zaruriy hodisa sifatida 
talqin etilgan. Xalq og‘zaki ijodiyotida tarbiya bosh masala 
sifatida ta’riflangan. Tarbiya va odob, vatanga cheksiz 
muhabbat, adolat, insof, adolatsizlik, botirlik, qo‘rqoqlik, 
mehnatsevarlik, ilm, bilimdonlik kabi g‘oyalar tarbiya vositasi 
hamdir.
Xalq og‘zaki ijodiyoti va pedagogikasida tarbiya 
muammosi inson uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy, ijtimoiy, 
jismoniy, ma’naviy-axloqiy sifatlami qamrab olgan bo‘lib, 
tarbiya orqali amalga oshirish nazarda tutiladi.
Tarbiya jarayonning qonun, qoida, tamoyil, metod, 
usullarini pedagogikaning tarbiya nazariyasi qismi chuqur, 
atroflicha o‘rganadi.
Ta’lim o‘quvchilarga bilimni tartibli bayon qilish 
jarayonidir. 
Ta’lim-tarbiya 
uzviy 
bog‘langan 
jarayon 
bo‘lganligi sababli tarbiyalangan komil insonning aqliy 
kamolotiga tartibli ta’sir ko‘rsatish orqali ilmli, barkamol inson 
bo‘lib yetadi.
Ta’lim inson aqliy kamolotini yuzaga chiqaruvchi 
pedagogika-tarbiyashunoslikning bir qismidir. Pedagogikaning 
didaktika qismi uni atroflicha o‘rganadi.
Pedagogika fani komil insonda milliy meros, an’analar, 
milliy va umuminsoniy qadriyatlarning boy manbalari bo‘lgan 
ma’naviy-ma’rifiy tushunchalar haqidagi bilimlarni hosil 
qilishda ko‘p fanlar bilan aloqadorligi alohida ahamiyat kasb
189

etadi. Pedagogika fani inson tarbiyasi shug‘ullanganligi sababli 
unga hamma fanlar ko‘maklashishi tabiiydir.
Pedagogika adabiyotlarni o‘rganish jarayonida milliy va 
umuminsoniy qadriyatlami aks ettiruvchi, mutafakkir va 
ma’rifatparvar pedagogik olimlaming asarlari, Mustaqil 
0 ‘zbekistonning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviyatiga doir 
adabiyotlar, 0 ‘zbekiston Prezidenti I.A. Karimov asarlari, 
tadqiqot mavzusiga doir darslik, monografiya, risola va 
maqolalar, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik, psixologik 
tadqiqotlar, dissertatsiyalar o‘rganiladi.
Kuzatish adabiyotlarni o‘rganishdan keyin boshlanadi. Ku- 
zatishda tadqiqotchi biror maqsadni ko‘zda tutib tashkil etadi. 
Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish 
tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallami 
qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko‘ra ikki 
turga ajaraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish. Qisqa 
kuzatish obyektning kundalik faoliyatidagi o‘zgarishlardan 
ma’lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish-qo'yilgan 
maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, 
yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishning yakunini qayd 
qilishda kinos’yomka, video yozuvi, televideniya'va boshqa 
texnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan 
to‘g‘ri foydalanish o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligini 
oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi.
Tadqiqot mavzusining biror tomoni yoki hodisalari haqida 
bilib olish maqsadida ma’lum mas’ul shaxslar bilan og‘zaki 
savollar berilib, ulardan axborot olish jarayonidir. So‘roqlar 
mavzu doirasida mantiqan, mazmunli, tartibli, aniq ifodasiga 
ega bo‘lishi lozim va uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligiga qarab 
jadval tuzib natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida 
intervyu olish ham mumkin.
190

Pedagogik eksperiment har qanday ilmiy-pedagogik 
tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy 
gipotezalaming 
ishonchliligi 
tekshiriladi, 
pedagogika 
tizimlarining ayrim elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlik va 
munosabatlar aniqlanadi. Tabiiy eksperiment va laboratoriya 
eksperimenti 
pedagogik eksperimentning asosiy 
turlari 
hisoblanib, ular ko‘pgina turlarga bo‘linadi. Tabiiy eksperiment 
sharoitida yangi o‘quv rejalari, dasturlar, darsliklar va 
hokazolar odatdagi o‘quv rejimini buzmay turib tekshiriladi. 
Pedagogik eksperiment - bu ham kuzatish, lekin u pedagogik 
jarayonning 
o‘tish 
sharoitlarini 
muntazam 
o'zgartirish 
munosabati bilan maxsus tashkil etilgan bo‘ladi. Pedagogik 
jarayon aniqroq o‘rganish uchun eksperimentator o‘zi tashkil 
etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayoniga aralashadi, 
tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan 
sharoitlarini yaratadi. 
Pedagogik eksperiment dastlabki 
ma’lumotlami, aniq sharoitlami va o‘qitish usullarini yoki 
tadqiq qilinadigan materiallami aniq belgilashni, shuningdek. 
eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni talab 
etadi. Laboratoriya pedagogik eksperiment ilmiy tadqiqotning 
ancha qat’iy shaklidir. Juda keng pedagogik kontekstdan uning 
muayyan tomoni ajratib olinadi, natijalami aniq tekshirib 
borishga va o‘zgaruvchan kattaliklar o‘mini almashtirishga 
imkon beradigan sun’iy sharoit yaratiladi. Quyidagilar 
pedagogik 
eksperimentning 
bosqichlari 
hisoblanadi: 
eksperimentni 
rejalashtirish, 
eksperiment 
o‘tkazish 
va 
natijalami sharhlash. Rejalashtirish eksperiment maqgadi va 
vazifasini belgilash, eksperiment natijasi ta’sir etuvchi omillar 
va ular darajasining miqdorini aniqlashni, kerakli kuzatishlar 
soni, eksperiment o‘tkazish tartibi, olingan natijalami 
tekshirish metodlarini o‘z ichiga oladi. Eksperimentni tashkil 
etish va o‘tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda
191

olib borilishi kerak. Sharhlash bosqichida ma’lumotlar yig‘iladi 
va qayta ishlanadi. Eksperiment o‘tkazish ishonchlilik 
tamoyiliga javob berish uchun quyidagi shartlarga rioya qilish 
kerak, ya’ni:
1) Tekshiruvchilar soni va tajribalar miqdorining optimal 
bo‘lishi.
2) Tadqiqot metodlarini ishonchliligi.
3) Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini hisobga 
olish.
Turli 
metodlarning 
o‘zaro 
qo‘shib 
olib 
borilishi 
pedagogika 
tadqiqotlaming samaradorligini va sifatmi 
oshirishga imkon beradi. Bunga matematika metodlarining 
hamda hisoblash-yechish qurilmalari yordamidagi eksperiment 
natijalarining pedagogikaga kirib kelishi ham yordamlashadi. 
Odatda, o‘rtacha arifmetik miqdor, modda, merdiana, 
dispersiya, tanlab olinadigan to‘plam majmuining o‘rtacha 
kvadratik chetga chiqishi, o‘rtacha olingan qiymat xatosi, 
belgilami tuzatish koeffitsiyentlari hisoblab chiqiladi. Ilmiy 
tadqiqot natijalarini amalda qo‘llanishi. Tugallangan tadqiqotda 
eng muhim narsa uning natijalarini amalda qo‘llashdir. 
Mustaqil 0 ‘zbekiston sharoitida yangi ilmiy bilimlar juda tez 
to‘planib bormoqda. Biroq ulami amaliy ishga joriy etish 
yo‘lida qiyinchiliklar ham borligi ko‘zga tashlanmoqda.

Download 5,2 Mb.