169
V . X U L O SA
5.1. Uzluksiz ta’lim tizimida barkamol ijodkor
shaxsni tarbiyalash
Kadrlar tayyorlash milliy modeliga singdirilgan bosh
maqsad - ravnaq topayotgan kuchli demokratik davlat,
fuqarolik jamiyatining shakllanishiga xizmat qilishi lozim
boigan g‘oyaning qudratli salohiyatini qanday, qaysi yo‘l bilan
ro‘yobga
chiqarish
va
kadrlar
tayyorlash
tizimini
takomillashtirishga oid amaliy tadbirlami hayotga joriy etish
bilan bog‘liq ko‘plab savollarga javob topish imkonini beradi.
Respublikamizning «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadr
lar tayyorlash Milliy dasturi» aslida Kadrlar tayyorlash milliy
modelini hayotga tatbiq etishning me’yoriy asosi, vosita va
mexanizmidir. Model va dastur shak-shubhasiz o‘zaro
chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiruvchi o‘zaro
birgalikda amalga oshiriladigan jarayondir. Ammo tatbiq
qilishda ularni mustaqil holda alohida-alohida tahlil qilish
zarur. Kadrlar tayyorlash milliy
modeli va dasturi milliy
g‘oyaning
ajralmas
tarkibiy
qismidir.
0 ‘zbekiston
fuqarolarining
yangi
avlodini
shakllantirishning
asosiy
poydevori
hisoblanadi.
Milliy
modelning
qimmatli
xususiyatlaridan biri, unda bosh maqsadga erishish yo‘lidagi
davlat, jamiyat va shaxsning manfaatlari uzviy ravishda bir-
biriga chambarchas bog‘liq ravishda qaralganligidir.
Barkamol inson - o‘zida ma’naviy-axloqiy xislatlar
majmuini mujassamlashtirgan, jamiyatda o‘zligini va o‘z
170
qobiliyatini har tomonlama namoyon eta oladigan, ma’rifatli,
dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, aqlan yetuk, yuksak
iste’dodli va salohiyatga ega bo‘lgan ma’naviy jihatdan yetuk,
axloqan pok, jismonan sog‘lom, hayot go‘zalliklarini his eta
oladigan ijodkor shaxsdir.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida 0 ‘zbekiston
Respublikasi ta’lim tizimini isloh qilishdan maqsad shaxs
barkamolligiga erishish, uni bozor iqtisodiyotiga asoslangan
jamiyatda o‘z o‘rniga ega inson sifatida tarbiyalashdan iborat.
Shaxsni ushbu talablar asosida shakllantirishning eng maqbul
yo‘liga undagi ijodkorlik va intellektual sifatlami rivojlantirish
orqali erishish mumkin. Tadqiqot ishida bu muammo yechimi
keng miqyosdagi tahliliy ma’lumotlar asosida o‘rganilib,
pedagogik va axborot texnologiyalari, ilg‘or yo‘nalishlar
asosida hal etib berilishi rejalashtirilgan.
Kadrlar tayyorlash milliy modelini ro‘yobga chiqarishning
uchinchi - sifat bosqichida unga mehnat bozorining
rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlami hisobga olgan
holda aniqliklar kiritish zarurati yuzaga keldi. Bular qatorida
quyidagi dolzarb muammolarni alohida qayd etish mumkin:
- umumiy o‘rta ta’lim muassasalari bitiruvchilarini kasbga
yo‘naltirish pedagogik-psixologik tashxis ishlarini yetarli
ilmiy-metodik asoslari ishlab chiqilmaganligi va tatbiq
etilmaganligi;
- pedagogik va axborot texnologiyalarini ta’lim tizimiga
joriy etishning umumiy nazariy asoslari yaratilgani holda,
ulami tatbiq etish mexanizmining ilmiy metodik jihatdan
asoslanmaganligi;
-
yetarlicha
kasbiy
yo‘naltirilganlikka,
yuqori
mukammallikka ega bo‘lmagan pedagogik jarayon mahsuli
sifatida
etishib
chiqayotgan
ta’lim
muassasalari
bitiruvchilarining mutaxassis sifatida mustaqil va ijodiy
darajaga erisha olmayotganligi.
171
Ushbu
kamchiliklarning
bartaraf
etilishi
«Kadrlar
tayyorlash
Milliy
dasturi»ning
keyingi
bosqichlarida
muwafaqiyatli amalga oshirilishi uchun zamin yaratadi va
tadqiqot muammosini tashkil etadi hamda uning dolzarbligini
ta’kidlaydi.
Shaxs sifatlarini
shakllantirish muammosining turli
omillari
respublikamiz
(Q.Nazarov,
M.Quronov,
U.Nishonaliyev, Sh.Qurbonov, S.Nishonova, N.Shodiyev,
M.Davletshin, S.Bulatov va b.) hamda xorij olimlari
(V.P.Bespalko, S.Ya.Batishev, V.A.Slastenin va b.) tomonidan
tadqiq etilgan. Biroq respublikamizda amalga oshirilayotgan
keng miqyosli islohotlar natijasida shakllantirilishi lozim
bo‘lgan barkamol ijodkor shaxs sifatlari darajasi, tarkibi va
mazmunini tadqiq qilishga qaratilgan majmuaviy izlanishlar
amalga oshirilmagan.
Shu o‘rinda xalqimiz qadimdan barkamol avlod tarbiyasiga
jamiyat ravnaqining muhim omili sifatida alohida e’tibor bilan
qarab kelganliklarini ta’kidlash o‘rinlidir. Vatanimiz dong‘ini
dunyoga taratgan qomusiy olimlarimiz o‘z asarlarida shaxs
aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy va estetik tarbiyasining
ahamiyati va uni amalga oshirish yo‘llari to‘g‘risidagi o‘z
tavsiyalarini bayon qilganlar.
Komil inson g‘oyasi azal-azaldan xalqimizning ezgu
orzusi, millat ma’naviyatining uzviy bir qismi bo‘lib qolgan.
Komil inson g‘oyasi zardushtiylaming muqaddas kitobi
«Avesto»da, Qur’oni Karim va hadislarda, tasavvuf falsafasida,
Sharq mutafakkirlari asarlarida o‘zining teran ifodasini topgan.
Tariximizda komillik timsollari ko‘p: Alpomish xalqimizning
ideal qahramoni, u aql, fahm-farosat, jismoniy kamolot,
mardlik va vatanparvarlikning badiiy timsoli hazrat Navoiy
uchun ideal Farxod obrazidir. Ulardan axloqan va jismonan
kamollikka erishgan shaxslar Oybekning «Navoiy» romanida
172
esa Navoiy ideal obraz. Ayni paytda u real tarixiy shaxs, komil
insondir.
Xalq og‘zaki va yozma ijodiyoti, xalq yodgorlik obidalari,
nasihatnoma, pandnoma va vasiyatnomalarda komil inson
tarbiyasi haqidagi qonun, qoida va usullari o‘z aksini topgan.
Uyg'onish davri Sharq mutafakkirlari o‘zlarining ta’lim va
tarbiya to‘g‘risidagi asarlarida barkamol shaxsni shakllantirish
muammosini yer yuzida insonning baxtga erishuvi uchun shart-
sharoitlar yaratish to‘g‘risidagi g‘oyalar bilan bog‘liqlikligiga
qaraganlar. Pedagogika tarixida al-Forobiyning fozil inson
sifatlari, bilimlami olish yo‘llari va uslublari haqidagi
konsepsiyasi; al-Beruniyning kasbiy bilimlami egallash
uslublari haqidagi qarashlari; Ibn Sinoning aqliy, ma’naviy
hamda jismoniy komillikka erishish haqidagi ta’limoti; al-
Xorazmiyning ilmiy bilimlar, hayotiy muammolami hal qilish
yo‘llari to‘g‘risidagi asarlari o‘zining alohida o‘miga ega.
Jumladan, al-Xorazmiy shaxs sifatlarini shakllantirish va
shaxslararo munosabatlami rivojlantirishda fanning yuksak
o‘mini qayd etadi. U shaxsni kuzatish, tajriba-sinovlar
o‘tkazish, ko‘nikma va malakalami tarkib toptirishga, aqliy
sifatlami rivojlantirishning boshqa vositalariga katta ahamiyat
bergan. Bu to‘g‘ridagi fikrlarini u «А1 jabr v-al muqobala»
(Algebra), «Hisob al-hind» va boshqa asarlarida bayon qilgan.
Abu Nasr al-Forobiyning ijodiy merosida uning tomonidan
birinchi bo‘lib yaratilgan fanlar tasnifi alohida o‘ringa ega.
Allomaning qayd etishicha, inson o‘zida komillik sifatlarini
tarkib toptirish uchun, birinchi navbatda, ilmiy bilimlami
egallamog‘i lozim, shuningdek, u shaxs aqliy rivojlanishining
asosi sifatida idrok qilish va fikrlash qobiliyatlarining
' ahamiyatini alohida qayd etadi.
0 ‘zining «Ixso al-ulum», «Fozil odamlar shahri», «Baxtga
erishish haqida» kabi asarlarida al-Forobiy barkamol shaxsni
173
tarbiyalash ishlari mazmuni, maqsadi, vazifalari, yo‘llari
hamda vositalari to‘g‘risida so‘z yuritadi. Al-Forobiy
«o‘qitish» va «tarbiyalash» tushunchalariga birinchi bo‘lib
ta’rif bergan olim sanaladi.
Beruniyning qayd etishicha, «insonning barkamolligi uning
amaliy kuzatishlari natijasi asosida shakllangan aqliy faoliyati
negizida yuzaga keladi. Demak, inson shu asosda tashqi
olamni, borliqni o‘rganadi, bilimlami egallaydi, haqiqatga
yaqinlashadi, haqiqat esa borliq to‘g‘risidagi tasavvurlaming
haqqoniyligini talab qiladi. Shu taxlitda inson shaxsi rivojlanib
boradi.
Abu Ali ibn Sino ham aqliy tarbiyaga fanlar asoslarini
egallash orqali erishilishini ta’kidlaydi. U bilim olish
uslublarini egallashda mantiqiy fikrlashga, shaxsiy kuzatish
natijalari va tajribaga asoslanish lozimligi to‘g‘risidagi fikrlami
ilgari suradi. Uning maktabda bolalarga ta’lim-tarbiya berish
borasidagi
g‘oyalari
bugungi
kunda
o‘zining
yuksak
ahamiyatini yo‘qotmagan.
Yurtimiz allomalarining ma’naviy-axloqiy borasidagi
qarashlari ham alohida e’tiborga molik. Hozirgi davrga qadar
al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali ibn Sinolaming pedagogik qarashlari ular yaratgan
ijtimoiy-falsafiy ta’limotning tarkibiy qismi sifatida qarab
kelinadi.
Biroq ular ilmiy merosning tahlili qomusiy
allomalarimizning. pedagogika tarixida alohida o‘ringa ega
ekanligini ko‘rsatmoqda.
Masalan, al-Forobiy axloq tushunchasini tafakkur bilan
uzviy aloqadorlikda qarab kelgan, bundan kelib chiqqan holda
u axloqiy tarbiyani aqliy tarbiya bilan birgalikda amalga
oshirish to‘g‘risidagi tavsiyalarini bayon qilgan. Bundan kelib
chiqib ta’kidlash mumkinki, al-Forobiy axloqni inson
xulqining aks etish mezoni sifatida emas, balki aqliy faoliyati
174
natijasi sifatida qarab kelgan. Al-Forobiyning ta’kidlashicha,
hukmdor sog‘l0m, xushmuomala, zehnli, idrokli, o‘z fikrini
to‘g‘ri bay on qila oladigan, so‘zga chechan, bilim egallashga
e’tiborli, axloqan sof, adolatli, o‘z qadr-qimmatini biladigan,
vijdonli, boylikka xirs qo‘ymagan, jur’atli, botir,
jasurlik
ko‘rsata oladigan sifatlarga ega bo‘lishi lozim deb hisoblaydi.
Albatta, al-Forobiyning «Komil hukmdor» shaxsiga nisbatan
bayon qilgan sifatlar har bir insonga xos bo‘lishi kerak.
Ma’lumki, inson borliqning ajralmas bir bo‘lagidir.
Shuning uchun ta’lim jarayoni insonning tabiiy va ruhiy
ehtiyojlarini muvofiqlashtiruvchi tabiat qonunlariga uyg‘un
bo‘lishi kerak. Yosh bolada narsa va hodisalami mavhum
mushohada
qilish
orqali
tushunish
qobiliyati
yaxshi
shakllanmaganligi bois mavhum tushunchalar uning hissiy
kechinmalariga shikast yetkazishi mumkin. Bola avval his etib,
keyin fikrlashi kerak. Zero, ulug‘ mutafakkir Abu Ali ibn Sino
ham ruhiy hissiy tarbiya birlamchi ekanligini e’tirof etgan va
«Ruh tanga nisbatan sozlovchi vazifasini o‘taydi» - degan
xulosaga kelgan.
Abu Ali ibn Sino musiqa to‘g‘risida yaratgan risolasida
inson sezgilariga turli ohanglar vositasida ta’siri etib,
tarbiyalash haqida so‘z yuritadi. Ibn Sinoga qadar hech bir
alloma barkamol shaxs tarbiyasida jismoniy ijodkorlik
sifatlarining tutgan o‘mi to‘g‘risida yaxlit ta’limotni yaratgan
emas. «Tib qonunlari» asarida Ibn Sino gigienik tarbiyaning
inson xulqiga, uning jismoniy hamda ruhiy
salomatligiga
ta’sirini ilmiy-amaliy yo‘l bilan asoslab bergan.
Amir Temur esa ijodiy faoliyatga alohida e’tibor qaratib,
uning shaxsni ma’naviy jihatdan kamolotga yetkazuvchi ruhiy
hodisa deya baholaydi. Xususan, «Bilki g‘olib bo‘lmoqlik
(Tangrining) madadi va bandasining tabiri bilandur» deya
insonning muayyan faoliyatni tashkil etishdan oldin uni
175
qo‘llab-quwatlovchi ruhiy omillarga tayanishi, aniq maqsad
asosida ish ko‘rilishi lozimligiga urg‘u beradi. Amir
Temuming quyidagi fikrlaridan anglash mumkinki, garchi
natijasi aniq bo‘lsa-da, har bir ishni puxta reja va oqilona tadbir
bilan amalga oshirish lozim, ya’ni «Garchi ishning qanday
yakunlanishi taqdir pardasi ortida yashirin bo4 Isa ham, aqli raso
va hushyor kishilardan kengashu tadbir istab, fikrlarini bilmoq
lozimdir». Ushbu fikrlardan kelib chiqib, Amir Temur eng
oddiy faoliyatga ham o‘ta jiddiy yondashganligining guvohi
bo'lamiz.
Alisher Navoiy esa shaxs kishilar bilan munosabatda,
ayniqsa, kishilaming bir-birlariga bo‘lgan ruhiy, ma’naviy
ta’sirlari natijasida tarkib topadi deb hisoblaydi. U odamlar
o‘rtasidagi munosabatlami, umuman, bitta jamiyat bo‘lib
yashash, bir fikrda bo‘lish, odamiylik ideallariga tayanish kabi
ma’nolarda tushunadi.
Navoiy o‘zining «Hayratul-Abror» dostonida insonning
kasbiy faoliyatidan kelib chiqadigan munosabat tarbiyasiga xos
faollikni milliy ruhda asoslab bergan. Undagi yuksak g‘oyalar
shaxsni mehnatga, o‘z kasb-koriga, oilasiga, ota-onasiga,
farzandiga, ona-yurtga, tili va diniga bo‘lgan axloqiy
munosabatini, komillik sari intilishini o‘zida aks ettiradi.
Asarda xalq va mamlakat uchun fidoiylik qilgan insonlami o‘z
ideali deb biladi. Shu bilan birga odamlardagi yalqovlik,
beparvolik, mayparastlik, maishatbozlik va jaholat kabi
illatlarga bo‘lgan salbiy munosabati ham asarda ochiq-oydin
o‘z ifodasini topadi.
Shunday qilib, allomalarimiz o‘zlarining pedagogik
qarashlarida insonning aqliy, axloqiy, estetik hamda jismoniy
rivojlanishi majmuasini barkamollik mezoni sifatida unga
erishish yo‘llari hamda vositalarini ko‘rsatib berganlar. Demak,
ta’kidlash mumkinki allomalarimizning pedagogik qarashlari
176
ular ijtimoiy-falsafiy qarashlarining tarkibiy qismi bo‘lib
qolmasdan, balki maxsus pedagogik asarlar orqali chuqur va
mukammal yoritilgan g‘oyalar majmuasidan iboratdir.
Yevropada barkamol shaxs sifatlarini shakllantirishga
ilmiy yondashuv namunasi sifatida Shvetsiyada yuzaga kelgan
Valdorf pedagogikasini keltirish mumkin. U butun bir falsafiy
tizim asosida dunyoga kelgan. Uning asl maqsadi bolani his-
tuyg‘ulari orqali uyg‘un rivojlantirib borish. Bunda bolaning
botiniy imkoniyat va qobiliyatini yuzaga chiqarish osonlashadi.
Valdorf pedagogikasiga muvofiq boshlang'ich sinflardanoq
bolalarga to‘qish, tikish, temirchilik, etikdo‘zlik, duradgorlik,
tasviriy san’at, musiqa o‘rgatishga kirishiladi. Bu tizimda
bolalar o‘quv materialiga emas, balki o‘quv materiali bolalarga
xizmat qiladi. Bolaga tayyor narsa «Mana ko‘r, ol!» deb
berilmaydi, aksincha, shunday vositalar o‘ylab topiladiki, u
fikrlaydi, tajriba o‘tkazadi, kerakli narsani o‘zi izlab topadi.
Valdorf pedagogikasi insonning shaxs sifatida kamolga
yetishini ko‘zlaydi. Unda ruhiy tarbiyaga alohida e’tibor
beriladi, jumladan, ruh orqali aql rivojiga erishish mumkin deb
hisoblaydi.
Bu g‘oyaning Valdorf pedagogikasida yetakchi o‘rinni
egallashi
uning
bir
qarashda
tasavvuf
ta’limotidan
oziqlanganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan undagi g‘oyalar
zardushtiylar jamiyatining o‘ziga xos axloq odob majmui
bo‘lgan «Avesto»da ilgari surilgan: ezgu fikr; ezgu so‘z; ezgu
amal g‘oyalariga ham bir qadar mos keladi. Zero,
«Avesto»ning ham, tasavvuf falsafasining ham, Valdorf peda-
gogikasining ham asosiy maqsadi har tomonlama yetuk,
barkamol insonni tarbiyalashdir.
XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida yetishib chiqqan
milliy pedagogikamiz darg‘alari, o‘zbek milliy ilm va *
ma’rifatining atoqli vakillari Ishoqxon To‘ra Ibrat, Abduqodir
177
Shakuriy,
Mahmudxo'ja
Behbudiy,
Abdurauf
Fitrat,
Munavvarqori Abdurashidxon o‘g‘li, Abdulla ’ Avloniy,
Shokirjon Rahimiylar ham shaxs tarbiyasi borasida o‘zlarining
qimmatli merosini qoldirganlar.
Biz ushbu o‘rinda Abdurauf Fitratning barkamol shaxs
tarbiyasi haqidagi fikrlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Fitrat o‘z asarlarida ta’lim-tarbiya va uning maqsadlari,
maktab-maorif ishlari, bilim berish usullari va vositalari
haqida, ma’rifatli, komil insonni tarbiyalash yo‘llari to‘g‘risida
fikr bildiradi. «Rahbari najot» mutaffakkirning ana shunday
asarlari sirasiga kiradi.
Fitrat bu asarida ham milliy ham ma’naviy taraqqiyotga
erishish, dunyoviy fanlami o‘rganishga da’vat etadi.
Fitrat o‘z pedagogik qarashlarida, bolalarni barkamol qilib
yetkazish uchun uning tarbiyasiga faqat oilagina javobgar
bo‘lmasdan, butun qavm a’zolari javobgar ekanligini uqtiradi.
U yoshlaming har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashni
qavmning kelgusi taraqqiyotida muhim ahamiyatga kasb
etishini ta’kidlaydi.
Fitrat insonning kamolotga yetishi uchun badan tarbiya
muhim ahamiyatga ega ekanligini aytib, insonning butun a’zosi
salomat va kuch-quvvatga ega bo‘lmasa, unday inson uzoq
yashamasligini qayd qiladi.
Fitratning fikricha, inson hayotining mazmuni dunyo
saodati va saodat rahbari aqlning komilligiga erishishdir.
Komil aqlning hosil bo‘lish vositasi esa ilmdir. Inson
komillikka,
ilmga
erishish
uchun
ma’lum
axloqiy
majburiyatlarni ado etmog‘i lozim.
Ma’naviy majburiyat inson qalbining taraqqiy etishi uchun
bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalardan iborat. Inson o‘ziga va
barcha odamlarga foyda keltirsa, uning qalbi kamolga yetgan
hisoblanadi. Kimning qalbi yaxshi sifat va fazilatlarga to‘liq
178
bo‘lsa, u odam xushaxloq, unda uch xil quwat: aql, xirs va
g‘azab quwati mavjuddir.
Fitrat o‘z asarida bu uch quvvatni tahlil qilar ekan,
insonlarga quyidagi ishlar bilan shug'ullanishni maslahat
beradi: har bir kishi ezgu ishlar bilan shug‘ullanmog‘i, yaxshi
sifatlami egallab xushaxloq bo‘lishi lozim.
Fitrat
axloqiy
fazilatlami
to‘rt
qismga:
hikmat
(donishmandlik), iffat, shijoat va adolatga bo‘ladi. Uning
ta’kidlashicha, hikmat aqliy quwat islohining natijasidir. Aql
islom dinida ham eng sharaflidir. Inson aqlning rahbarligisiz
saodatga musharraf bo‘laolmaydi.
Fitrat aqlni ikki qismga: fitriy (tabiat in’om etgan) aql va
kasbiy aqlga bo‘ladi va kasbiy aql ilm tahsili orqali hosil
qilinishini aytadi.
Milliy g‘oya va mafkura, jamiyat rivojlanishidagi yetakchi
g‘oyalarni o‘zida mujassam etib, xalqimizning azaliy
udumlariga ruhiyatiga, qadriyatlariga asoslanib, kelajakka
bo‘lgan ishonch tuyg‘ularini tarbiyalaydi. Bu g‘oyalar bilan
qurollangan insonlar o‘z orzu-intilishlari yo‘lida birlashadilar,
komillikka intiladilar. Zero, milliy g‘oya zamirida ham komil
inson tarbiyasi mujassamlashgan.
Xalqimizning tarixiy-madaniy qadriyatlarini, fuqarolaming
huquq va erkinliklarini tiklash, milliy g‘oya va mafkurani
shakllantirish, jamiyatimizni ma’naviy-axloqiy yuksaltirish,
shaxs ijodiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish borasidagi
tadbirlarni amalga oshirishning bugungi davrda barkamol
shaxsning quyidagi ta’rifini taklif qilmoqchimiz: barkamol
inson deyilganda yuksak intellektual, ma’naviy-axloqiy va
ijtimoiy-siyosiy sifatlarga ega, axloqiy turg‘un, ilmiy bilimlami
chuqur o‘zlashtirgan, jismoniy sog‘lom, mustaqil fikrga va
yuqori ijodiy imkoniyatlarga ega, jamiyat hayotida o‘z
qarashlarini faol ro‘yobga chiqaruvchi shaxs tushuniladi.
179
Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlami umumlashtirib, qayd
etish mumkinki, Sharqda qadimgi davrlardan quyidagilar
barkamol shaxs sifatlari bo‘lib hisoblangan: a) aqliy komillik,
sog‘lom fikr, iqtidorlilik, intellektuallik; b) yuksak ma’naviy-
axloqiy sifatlar; d) jismoniy komillik, tan va ruh sog‘ligi;
e) estetik komillik.
Bundan tashqari, barkamol shaxs mezonlarini, unga
taalluqli ijobiy sifatlarni belgilashda Sharq mutafakkirlari
insonni savobli, yaxshi amallar qilishga da’vat etuvchi, salbiy
harakat va xayollardan saqlovchi omil sifatida komillikka
intilishning mavjudligini yuqori baholaganlar.
Ushbu fikrlar asosida bugungi kunda mustaqil 0 ‘zbekiston
taraqqiyotining bugungi davrida quyidagilarga e’tibor berish
lozim deb hisoblaymiz:
• yosh avlodni har tomonlama mukammal, mustaqil va
ijodiy fikrlovchi shaxs sifatida shakllantirish;
• shaxsning moddiy va ma’naviy qadriyatlami yaratish
borasidagi faoliyatini jadallashtirish;
• insonning jamiyat va tabiatga bo‘lgan munosabatini
o‘zgartirish, ular oldida o‘z mas’uliyatini anglashiga erishish.
Bu vazifalarni izchil amalga oshirishga qaratilgan «Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi»ni muvaffaqiyat bilan amalga
oshirish uchun inson tabiati va salohiyatiga oqilona yondasha
oladigan, o‘zida komil inson fazilatlarini mujassamlashtirgan
o‘quvchi shaxsini shakllantirishimiz lozim. Prezidentimiz
I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Ma’naviy jihatdan mukammal
rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish
milliy uyg‘onish g‘oyasini ro‘yobga chiqaradigan yangi
avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim
vazifalaridan bo‘lib qoladi». Bu vazifalarni hal qilishimizda
chinakam
milliy
pedagogikani
shakllantirish
va
takomillashtirish uchun, awalo, ma’naviyatimiz ildizlariga
180
murojaat qilishimiz, ajdodlar o‘gitlarini o‘zlashtirishimiz, shu
bilan birga, umumbashariy yutuqlarga tayanishimiz, to‘plangan
ijobiy tajribalardan oqilona foydalanishimiz lozim.
Shaxs
modelining
izchilligini
va
yaxlitligini
ta’minlaydigan asosiy element bo‘lib, milliy dasturda
aytilgandek, «Respublikada amalga oshirilayotgan ta’lim
sohasidagi o‘zgarishlaming bosh maqsadi va harakatlantiruvchi
kuchi, bu inson omili, uning har tomonlama rivojlanishi va
farovonligidadir», degan qoidaning asosiy mohiyatini tashkil
etadi. Milliy modelda va dasturda tub o‘zgarishlarning asl
maqsadi, ta’lim tizimini isloh qilish tufayli ro‘y beradigan
barcha o‘zgarishlaming asosiy va bosh yo‘nalishi, ayni vaqtda
bu jarayonlardagi davlat va jamiyatning о‘mi va vazifalari
aniq, ravshan ko‘rsatib berilgan. Ya’ni: «Shaxsning har
tomonlama
rivojlanishini,
uning
zamonaviy
o‘zgarib
borayotgan jamiyat hayoti bilan muvofiqlashtirish, ta’limiy va
kasbiy dasturlami ongli ravishda tanlash va ularni bosqichma-
bosqich o‘zgartirish, jamiyat, davlat va oila oldida o‘zining
mas’uliyatini his qiladigan fuqarolami tarbiyalashdan iborat».
Maqsad shuki, ta’limni tashkil qilish, boshqarish borasida
o‘tkazilayotgan islohotlar, ta’limiy va kasbiy dasturlar va
tarbiyaviy-ma’rifiy loyihalarning mohiyatini belgilash, axborot
va pedagogik texnologiyalami tanlash kabi bu tizimning
asosiy vazifasi, ya’ni ta’limning davlat, jamiyat va shaxsiy
qadriyatlami uyg‘unlashtirish orqali barkamol shaxsning
shakllanishiga yo‘naltirilgan milliy modelning bosh maqsadini
anglab borish, modelning strategik g‘oyalari va talablariga
qabul qilinajak qarorlaming mos bo‘lishiga erishishdir. Shu
o‘rinda milliy modelning asl mohiyati va bosh maqsadi,
yoshlarga shunchaki bilim berish emas, balki ulami barkamol
shaxs sifatida shakllantirish ekanligini unutmaslik kerak.
181
Milliy model asosida shakllangan barkamol shaxs qanday
sifatlarga ega bo‘ladi? -degan savol tug‘iladi. Shaxsning
ma’lumot darajasiga qaramay, yuksak ko‘rsatkichlarga erishuvi
uning kamolatidan darak beradi. 0 ‘z sohasida kasbiy
mahoratini namoyish etish yetuklikning yuksak darajasini
bildiradi va jamoatchilik fikrida ilk iz qoldiradi. Ijodkorligi,
novatorlik takliflari, ixtirolari sohasidagi muvaffaqiyatini
ifodalab, betakror shaxs ekanligini isbotlashga xizmat qiladi.
Noyob kasb sohibi, o‘tkir qobiliyatli, iste’dodli yetuk shaxs
shakllanganligi ijtimoiy-tarixiy voqealik sifatida yuksak
baholanadi. Shaxs kamolatining muhim ko‘rsatkichi -
subyektdir. Bu kamolatga erishuv va ijtimoiy-siyosiy yetuklikni
namoyish qilishdir. Yetuk mutaxassislar, fan va texnika, jamoat
arboblari, ijodiy-tarixiy fikrlovchi,
siyosatchilar,
davlat
rahbarlari subyekt bosqichida faoliyat ko‘rsatadilar. Shuning
uchun ushbu vaziyat ommaviyligiga erishish jamiyat
taraqqiyotini tezlashtirib, fidoiy, toliqmas kishilar safini
kengaytirishga xizmat qiladi.
Har tomonlama yetuk shakllangan, komil inson g‘oyasi
insoniyatning azaliy orzusi bo‘lib hisoblanadi va ushbu
darajaga erishish borliqni, jamiyatni bilishning muhim manbai
sanaladi. Har tomonlama shakllangan shaxs to‘g‘risida
tasawuf, sufizm ilmiy maktablari bir qancha ma’lumotlar
to‘plashga muvaffaq bo‘lganlar, shuningdek, bu borada
jahonning
insonparvarlik
g‘oyalari
bilan
qurollangan
allomalarning izlanishlari alohida o‘rin egallagan.
Milliy model nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo‘lsak, har
tomonlama kamol topgan shaxs, o‘z sohasi bo‘yicha malakali
mutaxassis darajasiga erishadi. Buning natijasida yetuk inson
hayot va faoliyatida ijtimoiy-tarixiy psixologik namuna
bosqichiga o‘sib o‘tadi, o‘zining salohiyati bilan sohani
taraqqiy ettirish manbaiga aylanadi. Individuallik namunasi
182
milliy va insoniy ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni
harakatlantiruvchi mexanizm vazifasini bajaradi. Bu darajadagi
shaxsning xususiyatlari quyidagilami o‘z ichiga oladi:
• yuksak aql-zakovatga egalik, intellektual faoliyatda
mahsuldorlik;
/
• xulq, faoliyat, muomala jarayonlarida o‘z imkoniyatlarini
oqilona baholash;
• o‘z iqtidori va ijodiy salohiyatini amaliy ifodalanishini
ta’minlash;
• har
bir
ixtisos
predmetiga
oid
qarashlarda
mukammallikka, sermahsullikka erishish;
• ixtisoslararo bilimdonlik komil inson kamolatining
yuksak bosqichi bo‘lib, hozirgi davrda bir necha sohalar
bo‘yicha mukammal bilimlarga, qarashlarga egalik bilan
xarakterlanadi;
• uzluksiz ravishda yangiliklarga intiluvchanlik, ijodiy
yechimlami amalga oshirishga qobillik;
• har tomonlama rivojlangan shaxsning navbatdagi kamolat
bosqichi aqliy donishmandlik deb ataladi. Aqliy donishmandlik
axloqiy madaniyat, yuksak his-tuyg‘ular, muomala maromi,
tabiat va jamiyat qoidalariga rioya qilish, axloqiy yetuklik,
siyosiy-huquqiy,
iqtisodiy
ong
ko‘rinishlariga
oqilona
yondashish.
Komil inson shaxsining umuminsoniy qadriyatlari yoxud
ijobiy xislatlari o‘zi nechta? 0 ‘zbek xarakteridagi ijobiy
xislatlami shakllantirish va rivojlantirish texnologiyasi qanday
tuziladi?
Professor B.Ziyomuhammadovning fikriga ko‘ra, to‘g‘ri
tarbiyaga molik umuminsoniy ijobiy xislatlami to‘rt qirrali deb
tasawur etish mumkin. Bular:
|
