Ikkinchi kichik guruh
Dasturning asosiy vazifasi kichkintoyni “o’ziga” nisbatan mo’ljal olishga o’rgatishdan,
iborat, boshqacha aytgancha, kichkintoy bunda “o’ziga”nisbatan o’ng, chap, yuqori tomon va
h.k. larni ajrata oladigan bo’la olishi kerak. O’z tanasiga nisbatan fazoda tomonlar bo’yicha
mo’ljal olish bu mo’ljal olishning birinchi umumlashtirilgan usulidir. “O’ziga” va “o’zidan”ga
nisbatan mo’ljal olish bu mo’ljal olishning birinchi umumlashtirilgan usulidir. “O’ziga” va
“o’zidan” ga nisbatan mo’ljal olishda “o’ng – chapni”ni farqlash eng ko’p qiyinchilik tug’diradi.
Mana shuning uchun ham bola oldin o’z qo’llarini farqlashga o’rgatiladi. Dasturning bu vazifasi
ustida ishlash keyingi yosh guruhida ham davom ettiriladi.
Bolaning o’ziga nisbatan mo’ljal olishi dasturining yangi vazifasiga –boshqa odamga,
buyumlarga nisbatan mo’ljal olishga o’rgatish vazifasiga – o’tish uchun zarur asos bo’ladi.
Ammo boshqa odamga nisbatan mo’ljal olish faqat o’z gavdasi sxemasini bilgandagina mumkin
bo’ladi. Bola hayolan bu sxemani boshqa obektlarga nisbatan ko’chiradi va o’xshashlik bo’yicha
uni boshqa odamdan va buyumlardan ajratadi. Masalan, bolalar o’yinchoqlarni qarashadi, ular bilan
faol harakat qilishadi. Suhbatning borishida tarbiyachi bolalar e’tiborini haarkterli detallarga
qaratadi. Masalan, mashina qaralayotgan bo’lsin; oldinda kabina, orqada kuzov, pastda oldingi va
keyingi g’ildiraklar. Buyumlar tasvirlangan qirqma rasmlar, kubchalar mustaqil ravishda
detallardan (qismlardan) butunni tiklash imkonini beradi, ya’ni obektning fazoviy buyumlarini
(ustida – ostida, tagida – yuqorisida, oldidan – orqasidan, bir tomoni –yosh tomonidan va ikkinchi
tomonidan) o’zlashtirish imkonini beradi. Bolalar hali obektning o’ng va chap tomonlarini farqlay
olishmaydi, bu murakkab malaka maktabgacha katta yoshda o’zlashtiriladi. Kichik guruhda
buyumning fazoviy harakteristikasini tushunish qisman o’zlashtiriladi. U holda, deb so’raladi,
bolalarni buyumlarga, boshqa odamga nisbatan mo’ljal olishga o’rgatish zarurmi? “O’ziga”
nisbatan mo’ljal olishning o’zi etarli bo’lishi mumkinmi?
Gap shundaki, tevarak –atrofimiz, ya’ni atrofimizdagi fazo, odamlar, har xil buyumlar
to’plami to’lib toshib yotibdi. Mana shu fazoda mo’ljal olish ularning har xil parametrlarini,
jumladan, “oldindan”, “orqasidan”, “yonidan”, “ustidan”, “ostidan”, keyinroq buyumning “chap”
yoki “o’ng” tomoni kabi parametrlarini hisobga olish majburiyatini yuklaydi. Oldin o’ziga, so’ngra
boshqa odamga, buyumlarga nisbatan qarama –qarshi tomonlarni ajratish, birichidan, istiqbolda
bolaning faqat “o’ziga” nisbatangina emas, balki boshqa obektlarga, boshqa odamga nisbatan
mo’ljal olish malakasini egallashini ta’minlaydi.
Ikkinchidan, bu bilim va malakalar buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni bilib olish
uchun zarur. Biz bu munosabatlar haqida ularning tomonlariga – oldingi (yuz tomonga), yon,
yuqori 9ustki) va h.k. tomonlarga mos kelishlariga qarab, mulohaza yuritamiz. Nihoyat,
uchinchidan, hatto ancha chegaralangan fazo chegaralarida ham (guruh xonasi, yoki xonaning bir
qismi, stolning usti, qog’oz varag’i va h.k.) mo’ljal olishning asosiy yo’nalishlarini bilishni nazarda
tutadi. Bu yangi dasturiy vazifa. Bu to’liq o’zlashtirilgandan keyingina, uni butun ish mazmunidagi
asosiy vazifa deyish mumkin.
Maktabgacha kichik yoshda bolalar yo’nalishlarning asosiy guruhlarini farqlashga (oldiga –
orqaga, yuqoriga – pastga, o’ngga –chapga) o’rgatiladi. Bola bu yo’nalishlarni o’z gavdasining
tomonlarini bilganligi asosida o’zlashtiradi. Bolakaylar bungu kundalik turmush faoliyatida
o’rgatiladi. Masalan, yuvinish, kiyinish jarayonida tarbiyachi bolalarning gavda qismlarini aytib
ularni o’ng va chap qo’lni farqlashga o’rgatadi; tushlik vaqtida qoshiqni o’ng qo’lda ushlashni, chap
qo’lda esa bir burda nonni ushlashni o’rgatadi, bolalarga chap qulog’i, o’ng qulog’i, chap oyog’i,
o’ng oyog’i qaerdaligini ko’rsatishni taklif qiladi; chap oyoq, chap ko’z, chap quloq, chap qo’l
joylashgan tomonda, o’ng oyoq, o’ng ko’z, o’ng quloq esa o’ng qo’l tomonda joylashganligini
tushuntiradi.
Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish mashg’ulotlarida bu vazifalar.
“Qo’g’irchoqni cho’miltirish”, “Qo’g’irchoqni uzlashga yotqizish”, “Qo’g’irchoqni kiyintirish”
kabi didaktik o’yinlarda aniqlashtiriladi. Masalan, tarbiyachi kichkintoylarga qo’g’irchoqning
boshini, yuzini (oyoqlarini) yuvishni, so’ngra esa, uning (bolaning) o’zi yuzi, boshi va boshqa
a’zolari qaerda ekanligini ko’rsatishni so’raydi.
Bolalarga fazoviy yo’nalishlarni o’z gavdasining aniq qismlariga mos qo’yishni o’rgatish
kerak, yuqoriga – bosh tomonga, pastda – oyoqlar, oldinda yuz, chapda – chap qo’l, o’ngda – o’ng
qo’l.
Mashg’ulotlarda kichkintoylarni pastda – yuqorida, oldinda – orqada, chapda – o’ngda kabi
juft qarama – qarshi yo’nalishlarni farqlashga o’rgatish kerak.
Bu malakalarga tayanib, tarbiyachi bolalarni “o’zidan”ga nisbatan oldinga- orqaga, o’ngga –
chapga kabi fazoviy yo’nalishlarni ko’rsatish va aytishga o’rgaish kerak. Masalan, ayiqchaga oldin
o’ng qo’l, keyin chap qo’l bilan silkashni, qo’g’irchoq qaysi tomonga ketganini (o’ngga, chapga,
zinadan yuqoriga, pastga), koptok qayoqqa dumalaganini ko’rsatish va aytishni so’raydi;
bayroqchalarni oldin tepaga ko’tarish, so’ngra pastga tushirishni; qo’llarni oldinga (o’z oldiga,
to’g’risiga), chapga, o’ngga cho’zish, ularni orqaga yashirishni va h.k.ni so’raydi. Bu xil mashqlar
vaqtida hg’amma bola va tarbiyachi bir tomonga qarab o’tirishlari yoki turishlari kerak.
Dastur vazifa (masala) larini amalga oshirish “Bayroqcha qaysi tomonni ko’rsatmoqda?”
kabi o’yin-mashqlar yordamida bajariladi. Bolalar, masalan, bayroqcha bilan qaysi yo’nalish
(yuqori yoki past, to’g’ri yoki orqa, chekaa) ko’rsatilayotganini payqab olishlari kerak. Ularning
o’zlari bayroqchalar, lentalar, pufaklar (sharlar), koptoklar yordamida ko’rsatilgan o’yin –
topshiriqlarni bajaradilar. Yo’nalishlarni hisobga olgan holda fazoda mo’ljal olishning birinchi
tajribasi, fazoning o’zini idrok qilishning qayta qurilishi shunday sekin – asta tarkib topadi.
Asosiy yo’nalishlar bo’yicha tashqi dunyoning fazoviy tavsifini o’zlashtirish uzoq davom
etadigan jarayondir. Maktab yoshidagi o’quvchilarda fazoni bunday idrok qilish va asosiy
yo’nalishlarni bilganlik asosida mo’ljal olish uchun ba’zi asoslargina yaratiladi. Bu bir tomondan,
ikkinchi tomondan esa, tekislikda mo’ljal olishning ba’zi malakalari (rasm solish, elementar
matematik tasavvurlarni rivojlantirish mashg’ulotlarining borishida) egallanadi. Bolalar varaq
o’rtasini, uning yuqori va pastki qismlarini farqlashni, har xil yo’nalishlarda (chapdan o’ngga,
yuqoridan pastga qarab) oziqlar o’tkazishni o’rganadilar, sanoq materialini ustki va pastki
poloskalarga qo’yishni, uni varaqda, kartochkada chapga yoki o’ngga joylashtirishni o’rganadilar.
To’rt yoshga qadam qo’ygan bolalarning ish mazmunida yana bitta vazifani,ya’ni buyumlar
orasidagi fazoviy munosabatlarning ba’zi variantlarini (“ustida”, “ostida”, “orqasida”, “ichida”,
“oldida”, “orqasida”, “yuqorisida”, “pastida”) bilib olish vazifasini ta’kidlash kerak. Bu vazifa
o’yinlar (“O’yinchoqlar berkinmachoq o’ynaydi”, “Quyoncha qaerga yashirindi?”, “O’yinchoqni
qaerdan topdingiz?” shaklida qiziqarli hal qilinadi.
Dastur vazifasini bajarish kontekstida lug’at ustida ishlash ham olib boriladi. Maktabgacha
yoshdagi kichik bolani dasturda nazarda tutilgan fazoviy belgilashlarni to’g’ri tushunishining o’zi, u
(hatto ba’zida) yo’naltiruvchi savollar yordamida bu munosabatlardan mustaqil foydalana oladigan
bo’lishining o’zi mutlaqo kifoya.
Ikkinchi kichik guruh bolalari uchun o’ng va chapni farqlash juda qiyinlik bilan amalga
oshadi. “O’ngga –chapga” yo’nalishlarini farqlashga o’rgatishning dastlabki bosqichida qanday
pedagogik yo’l -yo’riq amalga oshirilishi kerakligi haqida fikr yuritamiz.
O’z qo’llarini farqlash qobiliyati avval bolaning o’ng va chap qo’llari chun xos bo’lgan
harakatlarni bajarish jarayonida seziladi. Masalan, ovqatlanish vaqtida u qoshiqni o’ng qo’li bilan,
nonni esa chap qo’li bilan ushlaydi; rasm cholish mashg’ulotlarida bola chap qo’li bilan rasmni
tutib turadi, o’ng qo’lida esa qalam, mo’yqalam bo’ladi. Bu ikki vaziyatdan tarbiyachi, bunday
foydalanadi; mashg’ulot boshlanishida (yoki ovqat eyish oldidan) bolalar e’tiborini qalam (yoki
qoshiq) ni har doim o’ng qo’lda tutish kerakligini, chap qo’l bilan esa, qog’oz varag’ini (yoki
taqsimchani) tutib turish (nonni ushlash) kerakligini uqtiradi. Tarbiyachi bunga bolalar e’tiborini
tortibgina qolmay, balki ko’rsatadi ham. Hatoga yo’l qo’ygan (yanglishgan) bolaga tarbiyachi
ikkinchi marta ko’rsatadi (“Mana endi hammasi to’g’ri; qalam o’ng qo’lingda, chap qo’ling bilan
esa qog’ozni tutib turasan”)
Bolalarning harakatlarini tekshirishda tarbiyachi ular bilan suhbatlashadi, ma’qullaydi.
Pedagogik baho his –tuyg’uga to’la bo’lishi, to’la qanoatlanganlikni ifodalashi, o’z
tarbiyalanuvchilarining topqirliklaridan hayratlanishi”ni ifodalashi muhimdir.
Bunday baholash o’ziga xos pedagogik usul bo’lib, bolaning harakatlari to’g’riligini
ifodalabgina qolmay, balki his – hayajonli kayfiyat hosil qilida, ularning bunday mashqlarga
bo’lgan qiziqishlarini oshiradi, o’z qo’llarining fraqlashni tezroq o’rganib olishga istak uyg’otadi.
1.
Tarbiyachi dastlab bolalarga qo’llarini nomlari bo’yicha farqlashni o’rgatadi.
Tarbiyachi bolalarning qo’llarini belgilaydi, bolalar ularni fraqlashadi. Shu maqsadda bu
bolaga murojaat qilib so’raydi:
- Sening o’ng qo’ling qani?
- Mana (ko’rsatadi)
- Sening o’ng qo’lingdagi nima?
- Qoshiq.
- Sening chap qo’lingdagi nima?
- Non
- Balli, sen qaysi qo’ling o’ng, qaysi qo’ling chap ekanini juda yaxshi bilar ekansan.
Bir necha mashg’ulotdan keyin, bunday deb so’rash mumkin: “Hozir, men sizlardan o’z
o’ng va chap qo’lingizni bilish bilmasligingizni so’rab, tekshiraman. “Odatda, bolalar
tarbiyachining savollariga faollik ko’rsatib, mamnuniyat bilan javob beradilar (“Mendan hali
so’ramandingiz”, “Men g’am bilaman”, “Qoshiq qaysi qo’limda ekanini mendan so’rang”,
“Toping-chi, qalam qaysi qo’limda”). Bunda tarbiyachining vazifasi bu faollikni quvvatlab
turishdan iborat. U so’raganda, bolalar ba’zida xato qiladilar (bunday xatolardan bolakaylarning
hayajonli ta’sirlanishini ko’ra bilish kerak). Xato o’ziga xos pedagogik usuldir. Unda bola qaysi
qo’li o’ng, qaysi qo’li chap qo’l ekaini pedagogga mamnuniyat bilan tushuntiradi.
Bunday kichik mashqlar nihoyatda zarurdir. Bu xid mashqlarning davomiyligi bir yarim –
ikki minutdir. Mashqlar bolalar e’tiborini asosni faoliyatdan chetga tortadi, deb aslo xavotir
olmaslik kerak. Aksincha, bunday mashqlar bolalarning hayotiy faoliyatiga to’liq ravishda ijobiy
ta’sir etib, ularni faollashtiradi. Mashqlar o’ziga xos “ma’naviy – his – tuyg’uga to’la
tetiklashtirishning o’rnini bosadi, e’tiborning yo’nalishini o’zgartirish mexanizsomini mashq
qildiradi. Ularning ta’limiy samarasi ravshan, bu samara mashqlarning kollektiv shakllarini
o’tkazish rejimida (“haftasiga 3-4 marta individual ish bilan qo’shib olib borilganda) atigig bir – bir
yarim oy o’tganidan keyin so’zila boshlaydi.
Shunga qaramay, bunday savol paydo bo’lishi mumkin: “Aniq maqsadga yo’naltirilgan
ta’limning boshlanishida nega ilk bor bunday mashqlar, albatta, faqat ma’lum pedagogik
vaziyatlarga jiddiy “Bog’langan” bo’lishi zarur? Gap shundaki, rasm solish mashg’ulotlarida,
noneshta, tashki ovqat, kechki ovqat vaqtida bolalar har qaysi qo’l uchun “arakterli bo’lgan
harakatlarni bevosita bajarishadi. Boshqa sharoitda bolalar bu harakatlar haqidagi tasavvurlar bilan
ish ko’rishlariga to’g’ri keladi. Shu sababli noto’g’ri beriladigan javoblar miqdori ortib ketadi. Ana
shuning uchun ham mashqlar samaradorligini orttirishning muhim sharti – oldinggi tajribani
aktuallashtirib borishdan iborat. Qiyinchilik paydo bo’lgan hollarda farqlashning asosiy mezonini
eslatib qo’yish zarur (“O’ng qo’lingda har doim qoshiqni ushlaysan” va h.q) Harakaterli tmooni
shundaki, tarbiyachining yordami bolalarda faol harakat reaksiyasini uyg’otadi: ular tasavvurdagi
qoshiqni (qalamni) qaysi qo’lda ushlash qulay ekanini qandaydlir darajada sinab ko’rishadi. Shu
bilan ilgari shakllangan sensomator bog’lanishlar kompleks ravishda jonlantiriladi, shundan keyin
bolalar taklif qilingan topshiriqlarni ko’proq ishonch bilan bajaradilar.
Mashqlardan bog’cha tartibotining har xil momentlari (yuvinish, kiyinish, sayrga chiqishga
yig’ilish)da foydalanish mumkin. O’z qo’llarini fraqlash malakasi uchun konkret pedagogik
vaziyatda, musiqa, matematika, konstruksiyalash mashg’ulotlarida, harakatli o’yinlar vaqtida va
jismoniy tarbiya mashqlarida bir necha daqiqa ajratish mumkin.
Masalan, ikkinchi kichik guruhda o’tkaziladigan matematika mashg’ulotlarida tarbiyachi
dastur vazifalarining butun bir kompleksini amalga oshirishi mumkin. Buning uchun galdagi vazifa
xuddi oldingidek, o’z qo’llarini farqlash ko’nikmasini takomillashtirishdan iborat. Shu asosda
keyingi yosh guruhlarda tarbiyachi o’z tarbiyalanuvchilarini o’ng va chap oyoqlarini, ko’zlarini bir
– biridan farqlashga o’rgatadi. Dasturning bu vazifasi bolalarni umumlashtirilgan idrokka, juft
qarama- qarshi tomonlarni aniqlashga olib keladi.
Mashg’ulotni guruh bilan yoki bitta bola bilan o’tkazish ham mumkin. Mashqlarning o’yin
shakllarining samaradorligi, pedagogik jarayonda ulardan keng foydalanishning mumkinligi mazkur
didaktik vositaning alohida ommaviyligidadir. Mana shu o’yin – mashqlarning varaintlari bo’lib,
ularning maqsadi – qo’llarni o’z nomlari bo’yicha amalda fraqlashdan iborat. Bu mashqlarning
davomiyligi 4-5 minutdan ortmaydi.
“Qo’llaring qayerda?” Topshiriq: qo’llarni orqaga yashirish. Tarbiyachi oldin bolaning o’ng
qo’li qayerda, chap qo’li qayerda ekanini topadi, so’ngra bitta (yoki bir nechta) bolaga o’z qo’llarini
ko’rsatish va ularning nomini aytishni taklif qiladi.
“Zoldir qani?” Topshiriq: zoldirni kaftga berkitish. Tarbiyachining vazifasi zoldir qaysi
qo’lda – o’ng qo’ldami yoki chap qo’lda ekanini topish. Shundan keyin tarbiyachi bolalarga navbati
bilan o’zlarining chap va o’ng qo’llarini ko’rsatishni, ularni atashni, zoldir qaysi qo’lga
yashirilganini aytishni taklif qiladi.
“Bayroqchani ol”. Tarbiyachi bolalar qaysi qo’l o’ng (chap) qo’l ekanini eslashlarini, shu
qo’l bilan bayroqchani olishni; bayroqchani boshqa qo’lga o’tkazishni, qo’lni yuqori ko’tarishni,
bayroqlani silkitishni va yana boshqa (chap) qo’lga o’tkazishni taklif qiladi. Yoki ko’k bayroqcha
(chap) qo’lga o’tkazishni taklif qiladi. Yoki ko’k bayroqcha (lentacha) o’ng qo’lda, sariq bayroqcha
chap qo’lda. Topshiriq: bayrochalar o’rinlarini almashtirish. Shunday keyin tarbiyachi so’raydi:
“Bayroqning rangi qanday? U qaysi qo’lda?”.
“O’yinchoq qaysi qo’lda?” Tarbiyachi oldin bolalardan biriga o’yinchoqni o’ng (chap) qo’l
bilan olishni aytadi. keyin esa, bola o’yinchoqni qaysi qo’liga olishni xohlasa, o’sha qo’liga olishini
va o’yinchoq qaysi qo’lida ekanini aytishni taklif qilishi va u o’ng qo’lida qanday o’yinchoq, chap
qo’lida qanday o’yinchoq borligini aytishi kerak.
“Toshlarni boshqa qo’lingga o’tkaz”. Bir nechta (5-6 ta) toshni bir qo’ldan ikkinchi qo’lga
o’tkazish kerak. Topshiriqni bajarish jarayonida bola o’z qo’llarini farqlaydi, ularni belgilaydi. Shu
bilan bir vaqtda bola “bitta” va “ko’p” atamalarini farqlashni o’rganadi.
O’z qo’llarini farqlashga oid bundan keyingi mashqlar qiyinroq harakatlar bilan bajariladi.
“Nima og’ir?” Topshiriq: ikki buyumdan qaysinisi og’ir )yengil) ekanini aniqlang: qaysi
qo’ldagi (o’ng yoki chap qo’ldagi) buyum og’ir, qaysi qo’ldagisi yengil ekanini aniqlash. Bolalar
kichik guruhda olingan bilimlar asosida “o’ngga chapga” “fazoviy yo’nalishlar) bilan tanishadilar.
Bu yosh guruhlarida bolalar bu yo’nalishlarni farqlashgagina o’rgatiladi. (bilib olish, mustaqil
aytish va ko’rsatish).
Dasturning navbatdagi muhim vazifasi chegaralangan gorizontal tekislikda (qog’oz varag’i,
sanoq mateirallini qo’yish uchun kartochka) “O’ngga chapga) yo’nalishlari bo’yicha mo’ljal
olishning dastlabki malakalarini rivojlantirishdan iborat. Bolalar o’ng qo’llari bilan sanoq
materialini tanlab olib, ularni kartochkaga chapdan o’ngga yo’nalish bo’yicha qo’yishni
o’rganadilar. Topshiriq; tekislikning uzunligini boshqa poloska yoki lentacha bilan taqqoslash
uchun teksilik ush, nihoyat, uchinchidan tekislikda mo’ljal olish. Endi umumlashtiruvchi
xulosalarni (tavsiyalarni) bayon qilish (ifodalash0 bilan cheklanamiz:
1. Bolalar o’ng va chap qo’l bilan harakat qilish (ishlash)ning starlicha va rang barang amaliy
tajribasini to’plashlari kerak. Oldin bu harakatlarning differensial harakterini (o’ng qo’lda qoshiqni,
qalamni, mo’yqalamni ushlash, chap qo’lda taqsimcha, qog’oz varag’i va hokazolarni tutib turish)
mustahkamlash, so’ngra bolalarni qo’llarining nomlari bo’yicha farqlashsh, nihoyat, uchinchidan
tekislikda mo’ljal olish. Endi umumlashtiruvchi xulosalarni (tavsiyalarni) bayon qilish (ifodalash0
bilan cheklanamiz:
1. Bolalar o’ng va chap qo’l bilan harakat qilish (ishlash)ning starlicha va rang barang
amaliy tajribasini to’plashlari kerak. Oldin bu harakatlarning differensial harakterini (o’ng qo’lda
qoshiqni, qalamni, mo’yqalamni ushlash, chap qo’lda taqsimcha, qog’oz varag’i va hokazolarni
tutib turish) mustahkamlash, so’ngra bolalarni qo’llarining nomlari bo’yicha farqlash va mustaqil
nomlashga undash zarur.
2. Qo’llarning nomi bilan har qaysi qo’l uchun xos bo’lgan harakatlar xarakteri (bola o’ng
va chap qo’li bilan nima qiladi) orasidagi aloqani mustahkamlash.
3. O’rgatuvchi mashqlarda ikkala qo’lning nomi va harakat xarakteri bo’yicha qiyoslash
kerak. Taqqoslash differensiallash jarayonini jadvallashtiradi.
4. Mashqlar va differensiallash tobora murakkablashtira borilishi kerak.
a) o’ng va chap qo’l uchun xarakterli bo’lgan tabiiy harakatlarni bajarish jarayonini
aniqlashdan bu harakatlar haqidagi tasavvurlar asosidagina farqlashgacha;
b) berilgan masala yagona va mustaqil bo’lgan (“Sening qo’llaring qayerda?”, “Bayroqchani
ol”, “Zoldir qani?”) vaiyatda aniqlashdan, natijada uni bajarish jarayonidan (“Qaysi qo’l bilan
uzoqqa?)”, “Qaysi qo’l bilan aniqroq?”) farqlashgacha murakkablashib borishi kerak.
Pedagogik tajribani tahlil qilish ko’pincha bolalar bilan ishlash natijalari kutilganidan
anchagina past ekanini ko’rsatmoqda. Buning sababi uslubiy harakterlagi xatolarga yashirinib
yotibdi. Ularni harakterlab o’tamiz.
Ko’pincha tarbiyachilar qo’llarning aniq nomlari (“chap, “o’ng”) o’rniga bu qo’l” yoki
“yo’q, bu qo’l emas, boshqasi”, deyishadi. Boshqa bir xato. Tarbiyachi qo’llarni o’z vaqtida va
to’g’ri belgilaydi, bolalarni ularni mustaqil nomlashga undaydi. Ammo og’zaki bilimlarda asosiy
mezon – har qaysi qo’l uchun haarkterli bo’lgan haarkat faoliyatini tushunib yetishdan uzilgan
holda shakllantiriladi. Sensor komponentdan uzilgan holda og’zaki farqlash jiddiy uslubiy xatodir.
Navbatdagi xato. Tarbiyachi ko’pincha xatoni mustaqil tuzatish muhimligini yetarlicha
baholamaydi. U yerdan berishga shoshiladi, bayroqchani chap qo’ldan o’ng qo’lga o’tkazadi. Natija
ravshan: kichkintoy endi bayroqchani o’ng qo’lida ushlab turibdi, yo’l qo’yilgan xatoga tushunib
yetilmagan. Yana bitta xato. Bilish jarayonini jadallashtirish maqsadida tarbiyachi mezon sifatida
mo’ljallangan buyumlarni aytadi, masalan, “derazaga yaqin turgan qo’l o’ng qo’l, chap qo’l esa
devorga yaqin turgan qo’ldir”. Aniq shart – sharoitda, tushunarliki, hammasi xatosiz aniqlanadi.
Ammo shuni hisobga olish kerakki, bu holda bolalar eng oldin buyum oriyentirlarni farqlaydilar.
Bizning hozirgi “o’ng – chap” dunyomiz keng va turli tumandir. Uni hatto katta yoshdagi
bolaning ham mustaqil ravishda tushunib olishi oson emas, unda, masalan, fazoviy
xarakteristikaning nisbiyligi, uning hisob boshlanadigan nuqtaga nisbatan bog’liqnligi aralashib
ketishi mumkin. Bunday holda nima absolyut va o’zgarmas? Bolaning o’z fazoviy sxemasi
(koordinatlari) o’zgarmas. Har qaysi odamning sxemasi va buyum olmi obyektlarining fazoviy
sxemasi o’zgarmas. Maktabgacha yoshdagi bolalarning maktabgacha muassasalar dasturining
“Fazoda mo’ljal olish” bo’limi bo’yicha elementar “fazoviy ta’limi” mana shu haqiqatlarni
o’zlashtirib olishdan boshlanadi.
| 