Turli siyosiy institutlarning afzalliklari va

429
Afzalliklari
vakolatlarni aniq belgilash imkoniyati
Kamchiliklari
hokimiyatning prezident qo'lida haddan tashqari to'planishi
partiya intizomining sustlashuvi va «bochkadagi yog'» siyosatining kuchayishi
davlat falaji ehtimoli
Parlament tizimi - Majoritar saylovlar
Afzalliklari
tez va samarali qarorlar qabul qilish
kuchli partiya intizomi
Kamchiliklari
ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyatlar o'rtasida vakolatlarning
ajralmaganligi
ozchilik vakillari hokimiyatdan uzoq vaqt chetlatilishi mumkin
ayrim ozchilik va mahalliy vakillarga ko'p imtiyozlar berilishi mumkin
Prezidentlik tizimi - Proportsional saylovlar
Afzalliklari
vakolatlarni aniq belgilash imkoniyati

430
Kamchiliklari
hokimiyatning prezident qo'lida haddan tashqari to'planishi
partiya intizomining sustlashuvi va «bochkadagi yog'» siyosatining kuchayishi
davlat falaji ehtimoli
partiyalar tarqoqligi prezident vakolatini yanada kuchaytiradi va mijozlik
muammosini qiyinlashtiradi
Parlament tizimi - Proportsional saylovlar
Afzalliklari
ko'pchilik vakillarining keng qamrovligi
kuchli partiya intizomi
universal jamoat tovarlari
Kamchiliklari
ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyatlar o'rtasida vakolatlarning
taqsimlanmaganligi
qarorlar qabul qilishda sustlik va samarasizlik
hokimiyatning o'zchilik vakillarida haddan tashqari ko'p vakolat
davlat barqarorligining kamayishi
Element 3.10 ga qaytish

431
Tavsiya etilgan qo'shimcha adabiyotlar
Umid qilamizki, ushbu kitobni o'qib, siz iqtisodiyot nafaqat muhim, balki qiziqarli va
kulguli ekanligiga amin bo'lasiz. Agar ko'proq o'rganishni istasangiz, bir qator
boshlang'ich darsliklarni tavsiya qilamiz (ulardan birini ushbu kitobning ikki muallifi
yozgan). Ularda biz muhokama qilgan g'oyalar batafsilroq tushuntirilib, ko'proq
chizmalardan foydalanilgan. Quyida ham klassik, ham yangi kitoblardan iborat kitoblar
ro'yxati keltirilgan bo'lib, ular sizga iqtisodiyotni yaxshiroq tushunishingizga yordam
beradi. Ularda ma'lumotlar sodda tilda berilganligi uchun ular hatto matematik hisob-
kitoblarni yoqtirmaydiganlar uchun ham tushunarlidir. Sizga ma'qul kelgan kitoblar
nomlarini va keyingi nashrda yana qaysilarini kiritishimiz kerakligi to'g'risidagi
fikrlaringizni bizga elektron pochta orqali 
suggestions@econfun.org
ga yuboring. Yangi
kitoblar nashr qilinishi bilan biz adabiyotlar ro'yxatini yangilab boramiz, shuning
uchun bizning 
https://econfun.org
veb-saytimizga tashrif buyurib turing. Sizga
maroqli o'qishni tilaymiz!
Acemoglu, Daron, and James A. Robinson. Why Nations Fail: e Origins of Power,
Prosperity, and Poverty. New York: Crown, 2012.
Acton, H. B. e Morals of Markets and Related Essays. Indianapolis: Liberty Fund,
1993.
Alchin, Armen A. and William R. Allen (ed. Jerry L. Jordan). Universal Economics.
Indianapolis: Liberty Fund, 2018.
Barro, Robert. Nothing is Sacred: Economic Ideas for the New Millennium.
Cambridge, MA: MIT Press, 2003.
Becker, Gary. e Economics of Life (Revised). New York: McGraw Hill, 1997.
Becker, Gary and Posner, Richard. Uncommon Sense: Economic Insights, from
Marriage to Terrorism. Chicago: University of Chicago Press, 2009.
Boettke, Peter. Living Economics: Yesterday, Today and Tomorrow. Oakland, CA:
Independent Institute, 2012.
Caplan, Bryan. e Myth of the Rational Voter: Why Democracies Choose Bad Policies.
Princeton: Princeton, 2007.

432
Clark, Anthony. Economics rough Everyday Life: From China & Chili Dogs to Marx
& Marijuana. Berkeley, CA: Zephyros, 2016.
Conard, Edward. Unintended Consequences: Why Everything You've Been Told About
the Economy is Wrong. New York: Portfolio, Penguin, 2012.
Cowen, Tyler. Discover Your Inner Economist: Use Incentives to Fall in Love, Survive
Your Next Meeting, and Motivate Your Dentist. New York: Plume, 2007.
Cowen, Tyler. Big Business: A Love Letter to an American Anti-Hero. New York: St.
Martin’s Press, 2019.
Coyle, Diane. Sex, Drugs and Economics. New York: Texere Publishing, 2002.
Desai, Mihir. e Wisdom of Finance. Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2017.
de Soto, Hernando. e Mystery of Capital. New York: Basic Books, 2000.
Frank, Robert. e Economic Naturalist: In Search of Explanations for Everyday
Enigmas. New York: Basic Books, 2008.
Friedman, David. Hidden Order: e Economics of Everyday Life. New York: Harper
Business, 1997.
Friedman, Milton. Capitalism and Freedom. Chicago: University of Chicago Press,
2002.
Friedman, Milton and Rose Friedman. Free to Choose. New York: Harcourt Brace
Jovanovic, 1980.
Gwartney, James D., Richard L. Stroup, Russell S. Sobel, and David A.
MacPherson. Economics: Private and Public Choice, 16th edition. Mason, OH: South-
Western Cengage, 2017.
Gwartney, James D., Robert Lawson, Joshua Hall, and Ryan Murphy. Economic
Freedom of the World, 2019 Annual Report. Vancouver: Fraser Institute, 2019.
Hamermesh, Daniel. Economics is Everywhere. New York: Irwin, 2004.
Harford, Tim. e Logic of Life: e Rational Economist in an Irrational World. New
York: Random House, 2008.
Harford, Tim. e Undercover Economist: Exposing Why the Rich Are Rich, the Poor
Are Poor – and Why You Can Never Buy a Decent Used Car! Revised, Updated Edition. Oxford:
Oxford University Press, 2012.

433
Harford, Tim. Dear Undercover Economist: Priceless Advice on Money, Work, Sex,
Kids, and Life's Other Challenges. New York: Random House, 2009.
Harford, Tim. e Undercover Economist Strikes Back: How to Run or Ruin an
Economy. New York: Riverhead, 2014.
Hayek, Friedrich. Nobel Prize Lecture: e Pretence of Knowledge. 1974. Internet
manzili: 
https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/1974/hayek/lecture
.
Havrylyshyn, Oleh. Present at the Transition: An Inside Look at the Role of
History,Politics, and Personalities in Post-Communist Countries. Cambridge: Cambridge
University Press, 2020.
Hazlitt, Henry. Economics in One Lesson. New York: Arlington House, 1979.
Henderson, David R. (ed.). Concise Encyclopedia of Economics. Indianapolis: Liberty
Fund, 2008. Internet manzili: 
http://www.econlib.org/library/CEE.html
.
Heyne, Paul. Are Economists Basically Immoral? Indianapolis: Liberty Fund, 2008.
Kishtainy, Niall. e Economics Book: Big Ideas Simply Explained. London: DK, 2018.
Landsburg, Steven E. More Sex Is Safer Sex: e Unconventional Wisdom of
Economics. New York: Free Press, 2008.
Landsburg, Steven E. e Armchair Economist: Economic & Everyday Life. New
York: Free Press, 2012.
Landsburg, Steven E. e Big Questions: Tackling the Problems of Philosophy with
Ideas from Mathematics, Economics, and Physics. New York: Free Press, 2009.
Lawson, Robert and Benjamin Powell. Socialism Sucks, Two Economists Drink eir
Way rough the Unfree World. Washington, D.C.: Regenery, 2019.
Leiser, David and Yhonatan Shemesh. How We Misunderstand Economics and Why
It Matters. Oxfordshire: Routledge, 2018.
Levitt, Steven and Stephen Dubner. When to Rob a Bank …And 131 More Warped
Suggestions and Well-Intended Rants. New York: William Morrow, 2015.
Levitt, Steven and Stephen Dubner. SuperFreakonomics: Global Cooling, Patriotic
Prostitutes, and Why Suicide Bombers Should Buy Life Insurance. New York: William
Morrow, 2011.
Levitt, Steven and Stephen Dubner. Freakonomics: A Rogue Economist Explores the

434
Hidden Side of Everything. New York: William Morrow, 2009.
Malkiel, Burton. A Random Walk Down Wall Street. New York: W. W. Norton &
Company, 2015.
McCloskey, Deirde. Why Liberalism Works: How True Liberal Values Produce a Freer,
More Equal, Prosperous World for All. New Haven: Yale University Press, 2019.
Izoh: MakKloskining barcha kitoblari o'qishga arziydi.
Mokyr, Joel. A Culture of Growth: e Origins of the Modern Economy. Princeton:
Princeton University Press, 2018.
Norberg, Johan. In Defense of Global Capitalism. Washington, D.C.: Cato Institute,
2003.
Norberg, Johan. Financial Fiasco: How America’s Infatuation with Home Ownership
and Easy Money Created the Economic Crisis. Washington, D.C.: Cato Institute, 2009.
North, Douglass C. Institutions, Institutional Change and Economic Performance.
Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
Novak, Michael. Free Persons and the Common Good. Seattle: Madison Books, 1989.
O’Rourke, P. J. Eat the Rich: A Treatise on Economics. New York: Atlantic Monthly
Press, 1999.
O’Rourke, P. J. None of My Business: P. J. Explains Money, Banking, Debt, Assets,
Liabilities and Why He’s Not Rich and Neither Are You. New York: Atlantic Monthly Press,
2018.
Oyer, Paul. Everything I Ever Needed to Know About Economics I Learned from On-
Line Dating. Brighton, MA: Harvard Business Review Press, 2014.
Rosenberg, Nathan, and L. E. Birdzell. How the West Grew Rich. New York: Basic
Books, 1986.
Schrager, Allison. An Economist Walks Into a Brothel (and Other Unexpected Places to
Understand Risk). New York: Penguin, 2019.
Sirico, Robert. In Defense of the Free Market. Washington, D.C.: Regenery, 2012.
Skousen, Mark. e Making of Modern Economics (3rd ed.). Oxfordshire: Routledge,
2016.
Smith, Adam. e eory of Moral Sentiments. Library of Economics and Liberty,

435
1759. Quyidagi Internet sahifasida mavjud:
http://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html
.
Smith, Adam. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations.
Library of Economics and Liberty, 1776. Quyidagi Internet sahifasida mavjud:
http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html
.
Sowell, omas. Basic Economics: A Common Sense Guide to the Economy, 5th Edition.
New York: Basic Books, 2015.
Sowell, omas. Economic Facts and Fallacies. New York: Basic Books, 2011.
Sowell, omas. Applied Economics: inking Beyond Stage One. New York: Basic
Books, 2009.
Tamny, John. Popular Economics: What the Rolling Stones, Downton Abbey, and
LeBron James Can Teach You About Economics. Washington, D.C.: Regenery, 2015.
Tomasi, John. Free Market Fairness. Princeton: Princeton, 2012.
Velez-Hagan, Justin. e Common Sense Behind Basic Economics: A Guide for Budding
Economists, Students, and Voters. Washington, D.C.: Lexington Books, 2015.
Wheelan, Charles. Naked Economics: Undressing the Dismal Science. New York: W.
W. Norton & Company, 2002.
Zitelmann, Rainer. e Power of Capitalism. London: LID Publishing, 2019.
Videolarning manbalari
Biz ushbu kitobda bir qator videolarga tayandik. Ular, albatta, mavjud
videolarning oz qismini tashkil etadi va har kuni yangi videolar yaratilmoqda. Quyidagi
manbalarga murojaat qilishingiz mumkin:
http://www.econlib.org/videos/
https://reason.com/video/
https://mru.org/everyday-economics
https://www.izzit.org/shorts/index.php
https://www.freetochoosenetwork.org/
https://fee.org/shows
https://bfi.uchicago.edu/insights/multimedia/
http://www.yadayadayadaecon.com/

436
https://wetheeconomy.com/films/
https://humanprogress.org
http://www.bazinganomics.com/
https://www.youtube.com/c/SolmanClassroom/videos
https://www.johnstossel.com/videos/
https://fedsoc.org/commentary/videos?category=short-videos
http://economicso heoffice.com/all/
http://broadwayeconomics.com/
https://standupeconomist.com/
Yana bir bora bizning veb-saytimizga tashrif buyurishingizni tavsiya qilamiz. U
yerda biz vaqti-vaqti bilan bizga ayniqsa yoqqan yangi videolar ro'yxatini joylashtirib
boramiz. Agar sizga ma'qul kelgan videolarni ulashishni istasangiz, bizga xabar bering.

437
Lug'at
2008–2009-yillardagi uy-joy bozori inqirozi: deyarli bir davrda ko'plab
mamlakatlarda uy-joy narxlarining keskin tushib ketishi. 2007–2010-yillarda uy-joy
narxlari Irlandiyada qariyb 35 foizga, AQSHda esa taxminan 16 foizga pasaydi.
Narxlarning pasayishi ko'plab qarz oluvchilarning uy-joylari salbiy qiymatga teng
(uyning bozor narxi olingan ipoteka qarz miqdoridan pastroq) bo'lishiga olib keldi.
Ko'plab qarz oluvchilar ipoteka kreditlarini to'lamaslikka qaror qilishi tufayli dunyo
bo'ylab banklarda muammolar paydo bo'ldi va davlat ularga turli moliyaviy yordamlar
ko'rsatishiga to'g'ri keldi. 
↩ 
aksiya: egasiga (aksiyadorga) korporatsiya faoliyati bo'yicha ovoz berish huquqini
beruvchi qonuniy vosita. Har bir aksiyadorning ovozi undagi aksiyalar sonining
korporatsiya chiqargan jami aksiyalar soniga bo'lgan nisbatiga teng. Aksiya aslida
zahiraning bir qismidir. «Zahira» (inglizchada «stock») tushunchasi birinchi
korporatsiyalar tashkil etilganidan beri mavjud. Ular savdo kompaniyalari bo'lgan
bo'lib, «zahira» so'zi savdo uchun tovarlar zahirasini anglatgan. 
↩ 
aksiya egasi: aksiyadorga
(?)
 qarang. 
↩ 
aksiyador: (xuddi shunday aksiya egasi
(?)
) davlat yoki xususiy korporatsiyaning bir
yoki undan ko'proq aksiyalariga qonuniy egalik qiladigan jismoniy shaxs yoki tashkilot
(shu jumladan, korporatsiya). Har bir aksiya korxonaga teng ulushda egalik qilishni
bildiradi. 
↩ 
aksiyador kapitali: korporatsiyadagi egalik ulushi. Korporatsiyalar korxona
daromadining mutanosib qismiga egalik qilish huquqini beradigan aksiyalar chiqarish
orqali mablag' jalb qiladilar. Aksiya egalari korporatsiya qarzining ular qilgan
boshlang'ich investitsiyalaridan ortiq qismiga javobgar emaslar. Biroq, egadorlar
boshlang'ich investitsiyalarini qaytarib olishlariga yoki kelajakda daromad olishlariga

438
kafolat yo'q. 
↩ 
Alt-A kreditlar: Kam sonli hujjatlar asosida va/yoki qarz oluvchining daromadi, ish joyi
va to'lash qobiliyatiga tegishli boshqa ma'lumotlarni tasdiqlamasdan ajratiladigan
kreditlar. Kam hujjat talab qilingani bois bu kreditlarning riski baland hisoblanadi. 
↩ 
asosiy qarz summasi: qarzga olingan summa. Qarz oluvchi ushbu summaga foiz
to'laydi. 
↩ 
axloqiy xavf: bu vaziyatda riskka qarshi himoyani ta'minlash xavfli xatti-
harakatlarning ehimolini oshiradi, chunki himoya xatti-harakatlarning salbiy
oqibatlarini kamaytiradi. 
↩ 
aylanmadagi pul massasi: xarid qilishda foydalaniladigan yuqori likvidli
(foydalanishga tayyor) aktivlarning taklifi. Aylanmadagi pul massasiga odatda naqd pul
va joriy hisob raqamlaridagi qoldiqlar kiradi. Kengroq ta'rifiga ko'ra, omonat hisob
raqamlaridagi qoldiqlar kabi to'lov vositasiga oson aylanadigan aktivlar ham kiradi.
E'tibor bering, kredit kartalar aylanmadagi pul massasiga kirmaydi. Agar ular bo'yicha
olingan qarzlar oy oxirida to'lansa, ularni hisobga olish joriy hisob raqamlaridagi
qoldiqlarni ikki marta hisoblashni anglatadi. Hozirgi paytda Markaziy banklar
tomonidan Bitkoynni (va boshqa kriptovalyutalarni) aylanmadagi pul massasiga
qo'shish kerakmi va qachon qo'shishni boshlash kerak degan masalalarda qizg'in
muhokamalar ketyapti. 
↩ 
balanslashtirilgan byudjet: soliqlar, to'lovlar va boshqa manbalardan keladigan davlat
byudjetining daromadlari uning xarajatlariga teng bo'lgan davlat byudjetidagi holat.
↩ 
bankrotlik: sud hukmiga ko'ra qarzdor qarz beruvchi oldida qarzini to'lashga qodir
emasligi. 
↩ 

439
barter tizimi: tovar va xizmatlarni bevosita boshqa tovar va xizmatlarga pulsiz
ayirboshlash. 
↩ 
«Bemorlarni himoya qilish va arzon tibbiy xizmat to'g'risidagi» qonun (Patient
Protection and Affordable Care Act – PPACA): asosan arzon tibbiy xizmat yoki
«Obamacare» deb tanilgan bo'lib, bu sog'liqni saqlashni isloh qilish bo'yicha 2010 yilda
prezident Barak Obama tomonidan imzolangan tarixiy qonundir. 
↩ 
birja brokeri: boshqalar uchun aksiyalarni olib sotadigan shaxs yoki korxona. 
↩ 
boshlang'ich to'lov: biror narsa xaridi paytida to'lanadigan, lekin butun narxning bir
qismi bo'lgan pul miqdori. 
↩ 
boshqariladigan pay investitsiya fondi: portfelda qaysi aksiyalarni ushlab turish,
qaysilarini sotish yoki sotib olish bo'yicha qarorlarni qabul qiladigan portfel menejeri
bo'lgan pay investitsiya fondi. Odatda fond menejeriga tahlilchilar yordam beradi. 
↩ 
«bochkadagi yog'»: qo'llab-quvvatlovchilarga katta manfaatlar olib keluvchi davlat
loyihalari yoki xarajatlar dasturi. Ular ko'pincha ushbu mablag'lardan foydalanishga
aloqasi bo'lmagan qonunlarga kiritilgan bo'ladi. 
↩ 
«bochkadagi yog'» siyosati: ayrim hududlarga foyda keltiradigan, lekin barcha soliq
to'lovchilar hisobidan to'lanadigan davlat dasturlari. Odatda bu dasturlarning
foydasidan xarajatlari ko'proq bo'ladi; foyda ko'radigan tuman aholisi ushbu
dasturlardan manfaatdorlar, chunki xarajatlarning katta qismini ular to'lamaydi. 
↩ 
bozor: talab va taklif kuchlari asosida amal qiladigan sotuvchi va xaridorlar o'rtasidagi
savdo-sotiqni o'z ichiga olgan mavhum tushuncha. 
↩ 
bozor iqtisodiyoti: iqtisodiy qarorlar hamda tovar va xizmatlarning narxlari faqatgina

440
xaridor va sotuvchilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar orqali shakllanadigan iqtisodiy
tizim. Unda davlat aralashuvi yoki markazlashgan rejalashtirish deyarli mavjud emas.
↩ 
bozor kuchlari: bozor narxlari orqali uzatiladigan ma'lumot va rag'batlar; xaridor va
sotuvchilarning qarorlarini o'zaro muvofiqlashtirishga rag'batlantiradigan foyda va
zararlar. 
↩ 
bozor muvaffaqiyatsizligi: bozordagi rag'batlantirish tizimi odamlarni iqtisodiy
samaradorlikka zid bo'lgan faoliyatlarni amalga oshirishga undaydigan holat. 
↩ 
byudjet: ma'lum muddat ichida kutiladigan daromad va rejalashtirilgan xarajatlar
ro'yxati. 
↩ 
byudjet defitsiti: ma'lum bir muddat ichida (odatda bir yil) davlat xarajatlarining
davlat daromadlaridan oshgan miqdori. 
↩ 
byudjet profitsiti: ma'lum bir muddat ichida (odatda bir yil) davlat daromadlarining
davlat xarajatlaridan oshgan miqdori. 
↩ 
davlat boshqaruvi: tijorat faoliyatini amalga oshirish uslubini nazorat qilishga
qaratilgan (davlat tomonidan o'rnatilgan) qonun-qoidalar. 
↩ 
davlat korxonasi: davlat nomidan tijorat faoliyatida qatnashish uchun davlat
tomonidan tuzilgan yuridik shaxs. 
↩ 
davlat obligatsiyasi: davlat xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida davlat tomonidan
chiqarilgan qarz qimmatbaho qog'ozi. Amerika Qo'shma Shtatlarida federal davlat
obligatsiyalariga omonat obligatsiyalari, g'aznachilik obligatsiyalari va inflyatsiyadan
himoyalangan g'aznachilik qimmatbaho qog'ozlari (TIPS) kiradi. 
↩ 

441
davlat qarzi: foiz to'lanadigan davlat obligatsiyalari bo'yicha jami davlat qarzi. U
byudjet defitsiti va profitsitlarining jami ta'sirini aks ettiradi. 
↩ 
davlat muvaffaqiyatsizligi: siyosiy jarayon, shu jumladan demokratik qarorlar qabul
qilish jarayoni odamlarni iqtisodiy samaradorlikka zid harakatlarni amalga oshirishga
olib keladigan rag'batlantirish tizimidagi vaziyat. 
↩ 
depozit sertifikati (DS): minimal investitsiya talablaridan tashqari, istalgan nominalda
chiqarish mumkin bo'lgan, muddati va foiz stavkasi qat'iy belgilangan jamg'arma
sertifikati. Bunday instrumentlar investitsiya muddati kelmagunga qadar mablag'dan
foydalanishni taqiqlaydi. Depozit sertifikati ifodasi Qo'shma Shtatlarida qo'llaniladi.
Boshqa mamlakarlatda ham shu kabi instrumentlar mavjud, lekin ularning nomi
boshqacha bo'lishi mumkin. Evropa Ittifoqida ular «qat'iy stavkali» yoki «qat'iy
muddatli depozit» hisob raqamlari nomi bilan tanish. 
↩ 
diversifikatsiya: investitsiyalar bilan bog'liq riskni minimallashtirish maqsadida bir
qator turli xil korxona, ishlab chiqarish sohasi hamda aksiya, obligatsiya va ko'chmas
mulk kabi instrumentlarga investitsiya qilish strategiyasi. 
↩ 
dividend: aksiyadorlarga to'lanadigan korxona foydasi (foyda qismi). 
↩ 
eksport: mahalliy ishlab chiqarilgan, lekin xorijiy xaridorlarga sotilgan tovar va
xizmatlar. 
↩ 
erkin savdo: odamlarning boshqa mamlakat odamlari bilan iqtisodiy tranzaktsiyalarni
davlat yoki boshqa nazorat organlari cheklovlaridan xoli amalga oshira olish qobiliyati.
↩ 
eng kam ish haqi: ishchilarga kamida o'rnatilgan minimal ish haqini to'lashni talab
qiluvchi qonun. 
↩ 

442
favoritizm: ma'lum bir shaxsni yoki guruhni, ayniqsa, davlat amaldori tomonidan
adolatsiz qo'llab-quvvatlash. 
↩ 
fond birjasi: fond bozoriga
(?)
 qarang. 
↩ 
fond bozori: ochiq aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining savdosi amalga oshiriladigan
bozorlar va birjalarning yig'indisi. 
↩ 
foyda: daromadning ishlab chiqarish xarajatidan oshgan miqdori. Xarajatlarga ishlab
chiqarish jarayonida foydalanilgan barcha resurslarning, shu jumladan, korxonaga
tegishli resurslarning muqobil qiymati kiradi. Tovar yoki xizmatning qiymati uni ishlab
chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslar xarajatidan katta bo'lgandagina foyda olinadi.
↩ 
giperinflyatsiya: mamlakatdagi barcha tovarlarning narxlari nazoratdan chiqib, juda
tez o'sishi kuzatilgan vaziyat. Juda tez o'suvchi inflyatsiya qachon giperinflyatsiyaga
(narxlarning yiliga 50 yoki hatto 100 foizga va undan ham ko'proqqa o'shishi) aylanishi
haligacha munozarali masaladir. 
↩ 
(davlatning) himoya funksiyasi: shaxslarni va ularning mulkini kuch ishlatish,
firibgarlik yoki o'g'irlik bilan bog'liq zararlardan himoya qiladigan tartib va qonunlar
tizimi. 
↩ 
hissadorlik: korxona aksiyador kapitalidagi ulush. Ular korxonaga hissadorlik asosida
egalik qilishni anglatadi. 
↩ 
ijodkor vayronalik: eski mahsulotlar va ishlab chiqarish usullarini iste'molchilar
uchun qadrliroq bo'lgan innovatsion turlari bilan almashtirish. Bu jarayon iqtisodiy
o'sishga va yuqoriroq turmush darajasiga olib keladi. 
↩ 

443
ikkilamchi ta'sirlar: iqtisodiy o'zgarishning birdaniga bilinmaydigan, lekin vaqt o'tishi
bilan seziladigan oqibatlari. 
↩ 
import: chet elda ishlab chiqarilgan, lekin mahalliy bozorda sotib olinadigan tovar va
xizmatlar. 
↩ 
import kvotasi: ma'lum davr ichida tovarning mamlakatga import qilishga ruxsat
berilgan maksimal miqdori yoki qiymati. 
↩ 
indeks fondi: pay fondi turi bo'lib, portfeldagi aksiyalar ulushi Standard & Poor's 500
(S&P 500) indeksi kabi fond indekslariga mutanosib qilib tanlangan bo'ladi. 
↩ 
indeks pay investitsiya fondlari: portfeldagi aksiyalar ulushi S&P 500 kabi yirik fond
birjasi indeksiga mos keladigan pay investitsiya fondi. Ushbu fondlarning birja savdosi
va tahlili bilan bog'liq xarajatlar past bo'lganligi bois ularga egalik qilish nisbatan arzon.
Pay fondidagi aksiyalarning qiymati ular bog'langan indeks bilan mos ravishda
o'zgaradi. 
↩ 
inflyatsiya: tovar va xizmatlar umumiy narx darajasining muttasil oshishi. Inflyatsiya
davrida pul birligining (masalan, grivna yoki so'mning) xarid qobiliyati pasayadi. 
↩ 
Inflyatsiyadan himoyalangan g'aznachilik obligatsiyalari (TIPS): Qo'shma Shtatlari
G'aznachilik Departamenti chiqargan va inflyatsiya sur'atiga indekslangan
obligatsiyalar. Ushbu obligatsiyalar bo'yicha asosiy qarz summasi va foiz to'lovlari
inflyatsiya darajasiga qarab to'g'rilanishi sababli inflyatsiya darajasining o'zgarishi
ularning real rentabelligiga ta'sir qilmaydi. TIPS Qo'shma Shtatlarida 1997 yil
yanvaridan beri chiqarilib kelinadi. 
↩ 
inson kapitali: joriy va kelajakda ishlab chiqarishda ishtirok etadigan odamlarning
qobiliyatlari, ko'nikmalari va salomatligi. Ta'limga investitsiya inson kapitali taklifini

444
oshirishi mumkin. 
↩ 
investitsiya: kapital resurslarni, jumladan, inson kapitali va boshqa turdagi
kapitallarni xarid qilish, barpo etish yoki yaratish. Investitsiya kapital taklifini oshiradi.
↩ 
investitsiya tovarlari: kelajakda iqtisodiy manfaatlar yaratish maqsadida sotib olingan
yoki barpo etilgan tovarlar yoki inshoatlar. Bularga ijara uylari, fabrikalar, kemalar yoki
yo'llar misol bo'la oladi. Ularni ko'pincha kapital tovarlar ham deb atashadi. 
↩ 
ipoteka krediti: uy kabi aktivlarni garovga qo'yish evaziga qarz olish vositasi. Aktiv
kredit himoyasini ta'minlaydi. Agar qarzga olingan mablag' belgilangan vaqtda
qaytarilmasa, qarz beruvchi aktivni musodara qilib, uni sotishdan tushgan daromaddan
qarzning to'lanmagan qismini qoplashda foydalanishi mumkin. 
↩ 
ipoteka krediti bo'yicha muddati o'tgan qarzlar darajasi: qarz oluvchi qarz
to'lovlarini 90 kun yoki undan ko'proq muddatga kechiktirgan yoki bank mulkni
musodara qilish jarayonini boshlagan ipoteka kreditlarining ulushi. Bu ko'rsatkich
ba'zan jiddiy kechiktirish darajasi deb nomlanadi. 
↩ 
iqtisodiy farovonlik: aholi jon boshiga daromadlarining barqaror o'sishi va turmush
darajasining yaxshilanishi. 
↩ 
iqtisodiy institutlar: mulk huquqining kafolati, shartnomalarning xolis ijrosi va
ayirboshlash hajmiga ta'sir ko'rsatadigan huquqiy, normativ va moliyaviy qoidalar,
qonunlar va odatlar. Ular, ayniqsa, savdo sheriklari bir-birlarini bilmagan holatlarida
tomonlarning tranzaksion xarajatlariga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadi. 
↩ 
iqtisodiy samaradorlik: quyidagilar amal qilganda yuzaga keladigan vaziyat: (1) barcha
faoliyatlardan keladigan foyda ularning xarajatlaridan yuqori; (2) xarajatlari

445
foydasidan katta bo'lgan faoliyatlar amalga oshirilmaydi. 
↩ 
iqtisodiy samarali: faoliyat qiymati unga to'langan pul miqdoriga nisbatan baland
bo'lsa, faoliyat iqtisodiy samarali hisoblanadi. 
↩ 
iqtisodiy o'sish: o'tgan davrga nisbatan real yalpi ichki mahsulot (ma'lum bir davrda
ma'lum bir iqtisodiyotda yaratilgan tovarlar va xizmatlarning real qiymati) hajmining
o'sishi. 
↩ 
iqtisodiyot: jismoniy shaxslar, davlat, korxonalar va boshqa tashkilotlarning tanlovlari
taqchil resurslar taqsimotiga qanday ta'sir qilishini o'rganadigan fan. 
↩ 
islohot: biror narsani (ayniqsa, institut yoki amaliyotni) yaxshilash maqsadida uni
o'zgartirish uchun davlat tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar. 
↩ 
ixtisoslashuv: unumdorlikning yuqoriroq darajasiga erishish uchun mahsulotlarning
cheklangan turini ishlab chiqarishga moslashgan ishlab chiqarish usuli. 
↩ 
(davlatning) ishlab chiqarish funksiyasi: davlat tomonidan (1) bozorlar ravon faoliyati
uchun qonuniy va pul-kredit muhitini yaratish va (2) bozor orqali ta'minlash murakkab
bo'lgan ba'zi tovarlarni yetkazib berish. 
↩ 
ishlab chiqarish hajmi: shaxs, uskuna, fabrika, mamlakat va hokazolar tomonidan
ishlab chiqarilgan narsaning miqdori. 
↩ 
ishlab chiqarish resurslari: tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun
foydalaniladigan resurslar (masalan, tabiiy resurslar, inson resurslari va kapital
resurslar). 
↩ 
ishchi kuchi: ish bilan band bo'lgan va ishsiz aholi soni. Aholining ushbu ikki toifasi

446
birgalikda ishchi kuchining joriy taklifini tashkil etadi. 
↩ 
jamiyat tanlovi: davlat kabi jamoat tashkilotlarining shakllanishi va faoliyatiga ta'sir
qiluvchi qarorlar qabul qilish jarayonini o'rganish. Umuman olganda, iqtisodiyot fani
tamoyillari va ilmiy metodlari siyosatshunoslikda qo'llaniladi. 
↩ 
jamoat mollari: quyidagi ikki xususiyatga ega bo'lgan tovarlar (1) umumiy iste'mol —
bir tomonni tovar bilan ta'minlash ayni vaqtda boshqalarni ham u bilan ta'minlaydi va
(2) istisnosizlik — tovar uchun to'lamagan iste'molchilarni uni iste'molidan istisno
qilish murakkab yoki imkoni yo'q. 
↩ 
jamg'arma: soliqdan keyingi daromadning iste'molga sarflanmagan qismi. 
↩ 
jamg'arma rejasi: ish beruvchi tomonidan ochilgan umumiy investitsiya hisob raqami
bo'lib, u xodimlarga soliqdan oldingi ish haqining bir qismini pensiya jamg'armasi
uchun yoki uzoq muddatli boshqa maqsadlar, masalan, ta'lim uchun to'lovlar yoki uy
sotib olish uchun jamg'arish imkonini beradi. 
↩ 
jismoniy kapital: boshqa tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan va
inson tomonidan yaratilgan (masalan, asbob-uskunalar, imoratlar) resurslar. Ular
kelajakdagi ishlab chiqarish salohiyatini kengaytiradi. 
↩ 
joriy depozit hisob raqami: chek yozish mumkin bo'lgan depozit hisob raqami. 
↩ 
joriy hisob raqami: mablag'ni yechish va depozit qilishga imkoniyat beruvchi
moliyaviy muassasadagi depozit hisob raqami. Joriy hisob raqami talab qilib olgunga
qadar hisob raqami yoki tranzaksion hisob raqami deb ham nomlanib, u juda likvidli
hisoblanadi. 
↩ 
kaltabinlik samarasi: davlat sektorining (1) joriy foydasi aniq, lekin kelajakdagi

447
xarajatlarini aniqlash qiyin bo'lgan takliflarni qo'llab-quvvatlashi va (2) joriy xarajatlari
aniq, lekin kelajakdagi foydasi aniq bo'lmagan takliflarga qarshi chiqishi natijasida
resurslarning samarasiz taqsimlanishi. 
↩ 
kam rivojlangan mamlakatlar: jon boshiga daromad darajasi kam, ta'lim darajasi past,
savodsizlik keng tarqalgan va yuqori daromadli mamlakatlarda eskirgan ishlab
chiqarish usullaridan hali ham keng foydalanadigan mamlakatlar. Ba'zida ularni
rivojlanayotgan mamlakatlar deb ham atashadi. 
↩ 
kapital bozori: aksiya va obligatsiyalar kabi investitsiya vositalari savdo qilinadigan
turli bozorlarga nisbatan qo'llaniladigan keng ma'noli tushuncha. 
↩ 
kapital investitsiyalar: kelajakdagi unumdorlikni oshiruvchi bino-inshoatlar,
uskunalar, asboblar va boshqa jihozlarga qilingan xarajatlar. 
↩ 
kapital shakllanishi: kelajakda ishlab chiqarish unumdorligini oshiruvchi bino-
inshoatlar, uskunalar, asboblar va boshqa jihozlarni ishlab chiqarish. Ushbu
tushunchani ishchilarning unumdorligini oshirish maqsadida ularning bilim va
malakasini (inson kapitali) oshirishga qaratilgan harakatlarga nisbatan ham qo'llash
mumkin. 
↩ 
kapitalizm: iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizim bo'lib, unda mulk, biznes va sanoat
xususiy mulkdorlar qo'lida mujassamlashgan; ular muvaffaqiyatli tashkilotlar va
odamlar tomonidan iloji boricha eng yuqori daromad olishga yo'naltirilgan. 
↩ 
kapitalning oqib kelishi: chet el investorlari tomonidan mahalliy aksiyalar,
obligatsiyalar va boshqa aktivlarga qilingan xarajatlar oqimi. 
↩ 
kasbiy faoliyatni litsenziyalash: ma'lum bir tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanish
yoki muayyan kasbda ishlash uchun davlatdan ruxsat olish talabi. 
↩ 

448
klanli kapitalizm: garchi bozor institutlari amal qilsada, resurslar taqsimotiga,
korxonalar foydasi va zarariga iste'molchi xaridi va bozor kuchlari emas, balki siyosiy
qarorlar ta'sir qiladigan vaziyat. Korxonalar faoliyati asosan davlat subsidiyalari, davlat
shartnomalari hamda qoidalari orqali boshqariladi va nazorat qilinadi. Ko'p korxonalar
esa, o'z navbatida, davlat imtiyozini olishga raqobat qilish uchun in'omlardan va boshqa
siyosiy ko'maklardan foydalanadi. 
↩ 
Konstitutsiya: davlat yoki boshqa tashkilotni boshqarishning tan olingan asosiy
tamoyillari yoki ta'sis etilgan pretsedentlar to'plami. 
↩ 
korporativ aksiya: investorning korxona yoki korporatsiya ulushiga egalik qilish turi.
Investorning har bir aksiyasi kompaniyaning mutanosib ulushini bildiradi, lekin ushbu
kompaniyaning kreditorlari uning aktivlari va daromarlariga ustuvor da'volik huquqiga
egadirlar. 
↩ 
korporatsiya: shaxsning mulkka egalik qilish, kredit olish va shartnomalarni imzolash
huquqi va imtiyozlariga ega bo'lgan yuridik shaxs. Lotincha «corpus» so'zidan kelib
chiqqan bo'lib, u tana degan ma'noni bildiradi. Inglizcha «incorporate» so'zi tom
ma'noda «tanani shakllantirish» degan ma'noni anglatadi. 
↩ 
kredit kartasi: moliyaviy tashkilot tomonidan chiqarilgan bo'lib, egasiga qarz olish
imkoniyatini beradigan karta. Ushbu mablag'lardan mahsulot va xizmatlar uchun
to'lovni amalga oshirishda ishlatish mumkin. Kredit kartasi karta egasi olingan qarz
miqdori bilan kelishilgan qo'shimcha to'lovlarni to'lab berishi sharti bilan chiqariladi.
↩ 
ko'rinmas qo'l: bozor narxlarining o'z manfaatlari yo'lida faoliyat yuritayotgan
odamlarni jamiyat farovonligiga eltuvchi faoliyatga yo'llashga moyilligi. 
↩ 
lobbist: «lobbi qilish» siyosiy ma'noda ma'lum bir moliyaviy yoki boshqa manfaat

449
yo'lida qonun chiqaruvchilardan tartib yoki qonunlarni qabul qilinishini so'rash.
«Lobbi» — bu siyosatchilar yoki davlat amaldorlariga ma'lum bir masala bo'yicha ta'sir
qilishga intiluvchi odamlar guruhi. Ushbu guruh a'zosi «lobbist» deb ataladi. Bu ibora
lobbistlar qonun chiqaruvchilarga tez-tez qonunchilik binolaridagi yo'lak yoki
koridorlarida (inglizchada lobby — yo'lak, koridor) murojaat qilganliklari uchun kelib
chiqqan. 
↩ 
logrolling: siyosatchilarning bir masalada boshqa siyosatchilardan ko'mak olish evaziga
ularning masalalarini qo'llab-quvvatlash bo'yicha ovoz almashinuvi. 
↩ 
marjinal: joriy vaziyatdagi o'zgarishlarning ta'sirini ifodalovchi tushuncha. Masalan,
marjinal xarajat bu ishlab chiqaruvchining joriy ishlab chiqarish quvvati va darajasini
hisobga olgan holda qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatidir. 
↩ 
marjinal foyda: tovar yoki xizmatning qo'shimcha birligini iste'mol qilish kabi
faoliyatdan kelib chiqqan jami qiymat yoki manfaatdagi o'zgarish. U qo'shimcha birlik
uchun shaxs to'lashga rozi bo'lgan maksimal miqdorni aks ettiradi. 
↩ 
marjinal soliq stavkasi: qo'shimcha daromad birligidan to'lanadigan soliqning ulushi.
Shaxsiy qarorlar qabul qilishda aynan marjinal soliq stavkasi ahamiyatga ega. 
↩ 
marjinal xarajat: qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarish natijasida jami
xarajatlardagi o'zgarish. 
↩ 
marketing: tovar yoki xizmatni sotib olish yoki sotish bilan bog'liq korxona faoliyati.
Unga mahsulotni reklama qilish, sotish va odamlarga yetkazib berish kiradi. 
↩ 
maxsus manfaat masalasi: uyushgan kichik ozchilikka katta shaxsiy manfaatlar
keltiradigan, lekin boshqa ko'p saylovchilar zimmasiga kichik shaxsiy xarajatni
yuklaydigan masala. 
↩ 

450
maxsus manfaat ta'siri: saylovchilarning ko'pi zimmasiga yuklatiladigan kichik
shaxsiy xarajatlar hisobiga yaxshi uyushgan manfaatdor guruhlarga katta shaxsiy
manfaatlar keltiradigan dasturlarni qabul qilishga moyil siyosiy jarayon. Garchi bu kabi
dasturlar samarasiz bo'lsa ham, ularni qabul qilishga moyillik mavjud. 
↩ 
mehnat bozori: ishchi kuchiga talab va taklifdan iborat ish bozori bo'lib, unda taklifni
ishchilar, talabni esa ish beruvchilar ta'minlaydi. Ishchilar va ish beruvchilar o'zaro
munosabatda bo'lib, ish beruvchilar eng yaxshi ishchilarni yollash uchun, ishchilar esa
eng qoniqarli ish topish uchun raqobat qiladilar. 
↩ 
mehnat taqsimoti: mahsulot ishlab chiqarish jarayonini turli ishchilar tomonidan
amalga oshiriladigan maxsus vazifalarga taqsimlash usuli. 
↩ 
milliy daromad: ma'lum muddat ichida mamlakat fuqarolarining ishlab topgan jami
daromadlari. 
↩ 
miqyos samarasi: yirik zavodlar mahsulotlarni katta miqdorda ishlab chiqarganda
mahsulot birligi tannarxining kamayishi. 
↩ 
moliyaviy aktivlar: mulk yoki uskunalar kabi jismoniy aktivlardan farqli o'laroq, pul,
aksiyalar, obligatsiyalar kabi aktivlar. 
↩ 
moliyaviy institutlar: fond birjalari, banklar, sug'urta tashkilotlari, pay fondlari va
investitsiya korxonalari kabi moliya xizmatlarini ta'minlovchi tashkilot. 
↩ 
monetar siyosat: davlat tomonidan aylanmadagi pul massasining, ba'zida esa kredit
berish tartiblarining boshqaruvi. Bunday siyosat bozor ayirboshlashuvi uchun muhit
yaratadi. 
↩ 
monopoliya: bozor tuzilishining turi bo'lib, unda (1) yaqin o'rinbosarlari bo'lmagan

451
mahsulotni yakka sotuvchi ta'minlaydi; va (2) boshqa korxonalarning ushbu mahsulot
bozoriga kirishiga katta to'siqlar mavjud. 
↩ 
muqobil qiymat: ma'lum variantni tanlash natijasida voz kechishga to'g'ri kelgan eng
yuqori baholangan alternativ tovar yoki faoliyat. 
↩ 
murakkab foiz stavkasi: nafaqat asosiy qarz summasiga, balki avval hisoblangan
foizga ham hisoblanadigan foizlar. 
↩ 
musodara qilish darajasi: qarz oluvchi oylik kredit to'lovlarini to'lamaganligi sababli
qarz beruvchi mulkka egalik qilish jarayonini boshlagan ipoteka kreditining qismi. 
↩ 
muvozanat: talab va taklifning qarama-qarshi kuchlari muvozanatda bo'lgan holati.
Bozor muvozanatda bo'lganda iste'molchilarning qarorlari ishlab chiqaruvchilarning
qarorlari bilan uyg'unlashadi va erkin bozor narxida talab qilingan miqdor taklif
qilingan miqdorga teng bo'ladi. 
↩ 
narx nazorati: davlat tomonidan o'rnatilgan narxlar. Narxlar bozorda vujudga
keladigan darajasidan baland yoki past qilib o'rnatilishi mumkin. 
↩ 
narxni bo'rttirish: sotuvchining tovar va xizmatlar narxini mantiqqa to'g'ri keladigan
yoki adolatli bo'lgan darajasidan ancha balandga ko'tarishi. Bu ekpluatatsiya qilish yoki
etikaga nomuvofiq hisoblanadi. 
↩ 
narxning quyi darajasi: tovar yoki resurs uchun xaridorlar to'lashi kerak bo'lgan
davlat tomonidan o'rnatilgan minimal narx. 
↩ 
nol summali o'yin: bir shaxsning yutug'i boshqa shaxsning yutqazishiga teng bo'lgan
o'yin nazariyasidagi holat bo'lib, unda boylik yoki daromadlardagi sof o'zgarish nolga
teng. Tranzaksion xarajatlarni hisobga olmaganda, moliya bozorlarida nol summali

452
o'yinga optsion va fyucherslar misol bo'ladi. 
↩ 
(hokimiyatni) nomarkazlashtirish yoki detsentralizatsiyasi: vakolatlarni markaziy
organlardan mahalliy organlarga o'tkazish. 
↩ 
nominal rentabellik: aktivdan keladigan daromadning puldagi ifodasi. Real
rentabellikdan farqli o'laroq, unda narxlarning umumiy darajasidagi o'zgarishlar
(inflyatsiya) hisobga olinmaydi. 
↩ 
noqonuniy o'zlashtirish: boshqalar mulkiga ular ruxsatisiz egalik qilish. 
↩ 
obligatsiya: asosiy qarz summasini va foizini kelajakda belgilangan vaqtda qaytarish
majburiyati. Korporatsiyalar kabi tashkilotlar va hukumatlar obligatsiyalarni
obligatsiya egalaridan qarz olish usuli sifatida chiqaradilar. 
↩ 
omonat hisob raqami: bank yoki shunga o'xshash moliya tashkilotidagi foiz
hisoblanadigan hisob raqami. 
↩ 
ortiqcha ishlab chiqarish: davlat narxlarni muvozanat darajasidan yuqori qilib
o'rnatishi tufayli ishlab chiqaruvchilarning sotishga taklif qilgan mahsulot miqdori
xaridorlar talab qilgan miqdoridan ko'proq bo'lishi natijasida vujudga keladigan holat.
↩ 
ochiq bozorlar: mahsulot yetkazib beruvchilar davlat organlaridan ruxsat olmasdan
kira oladigan bozorlar. 
↩ 
pay fondlari: investorlar mablag'ini jamlab, uni turli xil investitsiya toifalariga
yo'naltiradigan tashkilot. Pay fondlarining turi ko'p bo'lib, ularga, jumladan, aksiya pay
fondlari, obligatsiya pay fondlari, ko'chmas mulk fondlari, va pul bozori fondlari kiradi.
↩ 

453
pay investitsiya fondi: investorlarning mablag'larini to'plab, ulardan aksiyalar sotib
olishda foydalanadigan tashkilot. Pay fondlari hatto kichik investorlarga ham
diversifikatsiyalangan aksiyalar portfeliga ega bo'lish imkoniyatini beradi. 
↩ 
portfel: jamg'armalar, investitsiyalar va jismoniy shaxs yoki moliyaviy muassasaga
tegishli ko'chmas mulk kabi real aktivlardan iborat to'plam. 
↩ 
proteksionistik tariflar: import mahsulotlari narxini oshirishga va mamlakat
sanoatini xorijiy raqobatdan himoya qilishga mo'ljallangan soliq. 
↩ 
pul: xaridor va sotuvchilar tomonidan tovar va xizmatlar uchun yakuniy to'lov sifatida
qabul qilinadigan ekvivalent. Pul ayirboshlash vositasi, jamg'arish vositasi va qiymat
o'lchovi sifatida xizmat qiladi. Pulning xususiyatlariga portativlik, barqaror qiymat, bir
xillik, davomiylik va maqbullk kiradi. 
↩ 
pul bozori sertifikati: bank yoki kredit muassasasi pulingizni turli investitsiyalarga
joylashtiradigan omonat turi. 
↩ 
qadrsizlanish: aktiv yoki valyuta qiymatining pasayishi. 
↩ 
qashshoqlik: minimal turmush darajasini ta'minlash uchun kerakli bo'lgan moliyaviy
resurslar va birinchi zarurat buyumlariga muhtoj shaxs yoki jamiyat. 
↩ 
qiyosiy ustunlik qonuni: odamlar, korxonalar, hududlar yoki mamlakatlar qanday
qilib ko'proq mahsulot ishlab chiqarishi va savdo orqali o'zaro manfaat olishini
namoyish qiladigan tamoyil. Ushbu tamoyilga ko'ra, har bir tomon arzon ishlab chiqara
oladigan (ya'ni, muqobil qiymati past) mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashib,
ushbu mahsulotlarni u ishlab chiqarishi yuqori muqobil qiymatga tushadigan boshqa
mahsulotlarga ayirboshlaydi. 
↩ 

454
qonun ustuvorligi: hamma bir xil qonunlarga bo'ysunishini aniq tushunish; bu ba'zilar
o'zlari amal qilmaydigan qonunlarni qabul qilishining oldini oladi. 
↩ 
qo'shimcha qiymat solig'i (QQS): tovar va xizmatlarni xarid qilayotgan shaxs
to'laydigan soliq. 
↩ 
raqobat: sifat, narx va mahsulot to'g'risidagi ma'lumot hisobga olinganda, har biri
xaridorga yaxshiroq taklif berishga intiladigan ishlab chiqaruvchilar yoki resurs
ta'minlovchilar o'rtasidagi raqiblikning dinamik jarayoni. Raqobat bozorga kirish
erkinligini nazarda tutadi. Potensial mahsulot yetkazib beruvchilarning bozorga kirishi
uchun davlatdan ruxsat olish talab etilmaydi. 
↩ 
ratsional nodonlik samarasi: saylovdagi ovozi natijani o'zgartirmaydi deb fikrlashdan
kelib chiqadigan saylovchining nodonligi. Shu sababli ularda ongli ovoz berish uchun
kerakli ma'lumotni izlasmaslikka ratsional omil bor. 
↩ 
rag'batlantirish tuzilmasi: muayyan harakatlarni rag'batlantirish uchun taklif
qilinadigan mukofot turlari va muqobil harakatlarning oldini olishga qaratilgan turli
omillar. 
↩ 
rag'batlar: faoliyatdan kutiladigan manfaatlar. Ular ijobiy (faoliyat taqdirlanadi) yoki
salbiy bo'lishi (faoliyat jarimaga tortiladi) mumkin. 
↩ 
real qiymat: inflyatsiya hisobga olingan qiymat. 
↩ 
renta ketidan quvish: shaxslar yoki maxsus manfaatdor guruhlar tomonidan davlat
siyosatini ularga daromadlarni ko'proq bevosita yoki bilvosita taqsimlaydigan tarzda
o'zgartirish bo'yicha harakatlar. 
↩ 
rentabellik darajasi: investitsiyadan olingan foydaning dastlabki investitsiya

455
summasiga nisbatan foizdagi ulushi. 
↩ 
resessiya: real yalpi ichki mahsulotning (YIM) kamayishi bilan xarakterlanadigan
iqtisodiy faoliyatdagi susayish. Amaliyotga ko'ra, iqtisodchilar resessiyani real YIMning
ketma-ket ikki chorak davomida pasayishi bilan ifodalaydilar. 
↩ 
resurs: iqtisodiy tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan vosita. Tabiiy
resurslar, ishchi kuchi, malaka, tadbirkorlik iste'dodi va kapital bunga misol bo'ladi.
Insoniyat tarixi mavjud, lekin cheklangan resurslarni biz istagan narsalarga (iqtisodiy
mahsulotlar) aylantirish uchun kurashni aks ettiradi. 
↩ 
rieltorlik komissiyasi: ko'chmas mulk agenti yoki broker xizmatlariga to'lanadigan
haq. Ba'zan bu sotilgan narxga nisbatan foizda yoki boshqa usulda hisoblanadi. 
↩ 
sanoat siyosati: sanoatni yoki uning biror tarmog'ini rivojlantirishga qaratilgan davlat
siyosati. 
↩ 
savdogar: ulgurji savdo bilan shug'ullanadigan, ayniqsa, xorijiy mamlakatlar bilan
ishlaydigan yoki ma'lum sohalarga tovarlar yetkazib beradigan shaxs yoki korxona. 
↩ 
sertifikatlash: shaxsning ta'limi, malakasi va boshqa qobiliyatlarini tasdiqlaydi.
Litsenziyalashdan farqli o'laroq, sertifikatlash sertifikatlanmagan odamlarning bozorda
raqobat qilishini taqiqlamaydi. 
↩ 
siyosiy biznes tsikl: amaldagi siyosatchilarning saylov arafasida o'zlarining va

Download 9,85 Mb.