Mantiqiy Iqtisodiyot

124
kabi mo''tadil kontinental iqlimlar vino ishlab chiqarishni va mevazorlarga
ixtisoslashishini, Sibir esa botqoqlikda o'sadigan klyukvalarni export qilishini
ko'rishimiz mumkin. Yeri katta va aholisi siyrak bo'lgan Kanada va Avstraliya aholisi
bug'doy, ozuqa ekinlari va mol go'shti kabi katta yer hududlarini talab qiluvchi
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishga harakat qiladi. Yer tanqis va yuqori
malakali ishchi kuchiga ega Yaponiyada fuqarolar fotoapparatlar, avtomashinalar va
elektron mahsulotlar kabilarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadilar. Savdo
hamkorlarning har biriga katta tannarxli mahsulotlar ishlab chiqarishdan ko'ra, ular
eng samarali ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan mahsulotlarni ko'proq o'z resurslaridan
foydalanib ishlab chiqarishlariga imkoniyat beradi. Bunday ixtisoslashuv va savdo
natijasida jami ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi oshib, har bir mamlakat aholisi
yuqoriroq turmush darajasiga erishishi mumkin bo'ladi.
Ikkinchidan, xalqaro savdo mahalliy ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarga
ko'plab yirik ishlab chiqarish jarayonlariga xos miqyos samarasidan foydalanish
imkonini beradi. Bu, ayniqsa, kichik mamlakatlar uchun o'ta muhim. Xalqaro savdo
orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilar kattaroq miqyosda ishlab chiqara oladilar va shu
sababli faqat ichki bozorga qaram bo'lgan holatga nisbatan mahsulot birligi tannarxini
pasaytirishga erishadilar. Masalan, savdo tufayli Kosta-Rika, Gvatemala, Tayland va
Vetnam kabi mamlakatlardagi tekstil mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar katta miqyosli
ishlab chiqarishning afzalliklaridan foydalana oladilar. Agar ular mahsulotlarini xorijga
sota olmaganda edi, ularning mahsulot birligi tannarxi ancha katta bo'lar edi, chunki
mahalliy tekstil mahsulotlari bozori yirik, lekin tannarxi past sanoat korxonalarini
qo'llab-quvvatlash uchun kichiklik qiladi. Xalqaro savdo orqali esa, ushbu
mamlakatlardagi tekstil korxonalari katta hajmda ishlab chiqarishi va sotishi hamda
jahon bozorida samarali raqobat qilishi mumkin.
Xalqaro savdo mahalliy iste'molchilarga ham katta miqyosda ishlab chiqaruvchi
xorijiy korxonalardan xarid qilish orqali manfaat ko'rishga imkon beradi. Masalan,
bugungi samolyotlarning dizayn va muhandislik xarajatlari juda kattaligini hisobga
olsak, hech qaysi mamlakatning ichki bozori hatto yagona samolyot ishlab
chiqaruvchisi uchun miqyos samarasidan to'la foydalanishga yetarlicha katta emas.

125
Biroq, xalqaro savdo tufayli «Boeing» va «Airbus» ko'proq va arzonroq samolyotlar
sotishi mumkin. Natijada, dunyo mamlakatlari iste'molchilari katta miqyosda ishlab
chiqarilgan va arzonroq narxlarda sotib olingan samolyotlarda uchishlari mumkin.
Uchinchidan, xalqaro savdo mahalliy bozorlarda raqobatni kuchaytiradi va
iste'molchilarga ko'proq turdagi mahsulotlarni arzonroq narxlarda sotib olishlariga
imkon beradi. Chet el raqobati mahalliy ishlab chiqaruvchilarni hushyor turishga
chaqiradi. Ularni sifatni yaxshilashga va tannarxni pasaytirishga majbur qiladi. Shu
bilan birga, turli chet el mahsulotlarining mahalliy bozorda mavjudligi iste'molchilar
uchun xalqaro savdo bo'lmagan vaziyatga nisbatan tanlovlar xilma-xilligini
ko'paytiradi.
Davlatlar ko'pincha xalqaro savdoni cheklovchi tartiblarni joriy etadilar. Bularga
tariflar (import tovarlari uchun soliqlar), kvotalar (import hajmini cheklash), valyuta
kursi
(?)
 ustidan nazorat o'rnatish (import hajmini kamaytirish va eksportni oshirish
maqsadida mahalliy valyuta kursini sun'iy ravishda past darajada ushlab turish) va
importchi yoki eksportchilar uchun joriy qilingan byurokratik qarorlar kiradi. Bu kabi
savdo cheklovlari tranzaksion xarajatlarni oshirib, ayirboshlash manfaatlarini
kamaytiradi. Ushbu elementning boshida keltirilgan Genri Jorjning so'zlariga ko'ra,
savdo cheklovlari xuddi davlat o'z fuqarolari uchun harbiy blokada joriy qilganga
o'xshaydi. Dushman mamlakatning blokadasi mamlakatga zarar yetkazgani kabi, savdo
cheklovlari ko'rinishida joriy qilingan blokada ham aholiga zarar yetkazadi.
Barcha mamlakatlarni erkin savdo tarafdori deb hisoblash mumkinmi? Mahalliy
savdo markazlari va supermarketlarda turli tuman mahsulotlar bo'lsa, mamlakat erkin
savdoni qo'llab-quvvatlaydi degan xulosaga kelish mumkin, lekin bu butunlay to'g'ri
emas. Masalan, Ukrainada barcha sanoat mahsulotlari uchun o'rtacha tarif 10 foizdan
yuqori, qishloq xo'jaligi mahsulotlari uchun esa u 20 foizgacha yetadi. Boshqa
mahsulotlar importi bundan ham ko'proq cheklangan, masalan, shakar uchun 50 foiz
va kungaboqar yog'i uchun 30 foiz tarif joriy etilgan. Bolgariyada YIga a'zo bo'lmagan
mamlakatlardan import uchun tariflar 5 foizdan 45 foizgachani tashkil qiladi. Qo'shma
Shtatlari sut mahsulotlari, shakar, etil spirti, paxta, mol go'shti, tunets balig'idan
konservalar va tamaki mahsulotlariga kvota o'rnatgan. Kvotadan oshgan import uchun

126
nihoyatda yuqori tarif stavkalari belgilangan.
Tarifdan tashqari, mamlakatlar kvota o'rnatishi (import hajmini cheklash),
boshqa mamlakatlar mahsulotlarini yoki ayrim mamlakatlar mahsulotlarini butunlay
taqiqlab qo'yishi ham mumkin. Tariflar, kvotalar va taqiqlar nafaqat savdo siyosati
maqsadlarida qo'llaniladi. Masalan, Rossiya Ukraina bilan ziddiyatlar paydo bo'lgandan
keyin siyosiy kelishmovchiliklarga javoban Evropa Ittifoqi, Qo'shma Shtatlari, Kanada,
Avstraliya va Norvegiyaning deyarli barcha qishloq xo'jaligi mahsulotlari importini
taqiqlab qo'ydi. 2018 va 2019-yillarda Qo'shma Shtatlari prezidenti Tramp Xitoy bilan
kelishmovchiliklarda tarif siyosatidan foydalandi.
Iqtisodchi bo'lmagan odamlar import cheklovlari ish o'rinlarini yaratadi deb tez-
tez da'vo qilib turadilar. Birinchi bobning 9-elementida muhokama qilganimizdek, ish
o'rinlari emas, balki qiymat yaratish haqiqatan ahamiyatga ega. Agar ish o'rinlari
yuqori daromad darajasini ta'minlaganda edi, biz ularni istaganimizcha ko'p
yaratishimiz mumkin edi. Barchamiz bir kun chuqur qazib, keyingi kun chuqurni
ko'mishimiz mumkin edi. Biz hammamiz ish bilan band bo'lar edik, lekin bunday ish
o'rinlari odamlar qadrlaydigan tovar va xizmatlarni yaratmaganligi sababli biz
nihoyatda qashshoq bo'lib qolaverar edik.
Import cheklovlari avvaliga bandlik darajasini oshirgandek tuyulishi mumkin,
chunki import cheklovlari orqali himoyalangan sanoatlar kengayishi yoki, hech
bo'lmaganda, kichraymasligi mumkin. Biroq, bu cheklovlar jami bandlik darajasini
oshiradi degani emas. Birinchi bobning 12-elementida muhokama qilgan ikkilamchi
ta'sirlarni eslaylik. Agar biror mamlakat tariflar, kvotalar va boshqa cheklovlarni joriy
etish orqali xorijliklarning u mamlakatda sotish qobiliyatini cheklasa, u shu bilan birga
xorijliklarning o'zidan xarid qilish qobiliyatini ham kamaytiradi. Import
(?)
 tufayli
boshqa mamlakatlar aholisining import qiluvchi mamlakat eksportini
(?)
 sotib olish yoki
unda investitsiya qilish qobiliyatini oshiradi. Demak, import cheklovlari eksport
hajmini bilvosita qisqartiradi. Eksport qiluvchi sanoatlarda ishlab chiqarish hajmi va
bandlik darajasi pasayishi natijasida himoyalangan sanoatlarda «saqlab qolingan» ish
o'rinlaridan keladigan manfaatlar yo'qqa chiqadi
(42)
.
Savdo cheklovlari na ish o'rinlari yaratadi, na ularni vayron qiladi, balki ularning

127
o'rinlarini almashtiradi
(43)
. Cheklovlar ishchi kuchi va boshqa resurslarni sun'iy
ravishda mahsulotlarni boshqa mamlakatlarga nisbatan qimmatroq tannarxda ishlab
chiqarishga yo'naltiradi. Mamlakatning resurslari samaraliroq qo'llaniladigan
sohalarda, ya'ni import cheklovlarisiz korxonalar jahon bozorida raqobat qila oladigan
sohalarda, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasi pasayadi. Demak, ish kuchi va
boshqa resurslar yuqori unumdorlikka ega sohalardan unumdorlik past sohalarga
yo'naltiriladi. Bunday siyosatga amal qilgan mamlakatlarda ham ishlab chiqarish hajmi,
ham daromad darajasi pasayadi.
O'qish uchun:
Duayt Li. «Bozorlar va erkinlik»
Ko'pchilik odamlar yuqori daromadli mamlakatlardagi ishchilar kuniga atigi 2
yoki 3 dollar daromad topadigan xorijliklar bilan raqobatlasha olmaydi, deb o'ylaydilar.
Bu qarash noto'g'ri bo'lib, u yuqori ish haqi manbaini va qiyosiy ustunlik qonunini
tushunmaslikdan kelib chiqadi. Yuqori daromadli mamlakatlarda ishchilar yaxshi
ma'lumotli va yuqori malakali bo'lib, ular ish faoliyatida ko'p kapital asbob-
uskunalaridan foydalanadilar. Bu omillar ular uchun yuqori ish haqi manbai, yuqori
unumdorlikni ta'minlaydi. Burundi va Efiopiya kabi ish haqi past mamlakatlarda aynan
unumdorlik darajasi pastligi bois ish haqi ham pastdir. Ukrainada o'rtacha daromad
darajasi Burundinikidan 25 barobar kattaroq ekanligi Ukrainlar bir chashka Burundi
kofesidan rohatlanishiga xalaqit bermasligi kerak.
Har qaysi mamlakat doimo ba'zi narsalarni boshqalarga nisbatan yaxshiroq
bajaradi. Ish haqi ham yuqori, ham past bo'lgan mamlakatlar, agar resurslarini nisbatan
yaxshi bajara oladigan unumli faoliyatlarga yo'naltirsa, ular foyda oladi. Agar ish haqi
yuqori mamlakat mahsulotni mamlakat ichkarisida ishlab chiqarish tannarxidan
arzonroq narxda xorijiy korxonalardan import qila olsa, unda import qilish mantiqqa
to'g'ri keladi. Ichki bozorda ishlab chiqarish qimmat mahsulotlarni ishlab chiqarishga
kamroq resurslar yo'naltiriladi, va ko'proq resurslar ichki bozorda ishlab chiqarish

128
arzonroq tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga yo'naltiriladi
(44)
. Savdo ish haqi ham
yuqori, ham past bo'lgan mamlakatlardagi ishchilarga ishlab chiqarish hajmini
oshirishlariga yordam beradi. O'z navbatida, unumdorlikning oshishi ikkala
mamlakatda ham ish haqi oshishiga olib keladi.
Agar xorijiy ishlab chiqaruvchilar iste'molchilarni juda arzon
(45)
 mahsulot bilan
ta'minlay olsa-yu, mahalliy ishlab chiqaruvchilar ular bilan raqobat qila olmasachi?
Ushbu holatda, arzon mahsulotni chetdan olib kelib, ichki resurslarni boshqa narsalarni
ishlab chiqarishga yo'naltirish maqsadga muvofiq bo'lgan bo'lar edi. Shuni yodda tuting,
yashash darajamizni ish o'rinlari emas, balki tovar va xizmatlarning mavjudligi
belgilaydi. Ushbu nuqtai nazarni frantsuz iqtisodchisi Frederik Bastia o'zining 1845-
yildagi «Sham ishlab chiqaruvchilar nomidan arznoma» satirik asarida yaqqol
tasvirlagan edi. Arznoma qo'yo Frantsiya deputatlari Palatasiga Frantsiyalik sham,
chiroq va boshqa ichki yoritish vositalarini ishlab chiqaruvchilar nomidan yozilgan.
Arznomaga ko'ra, mahalliy yoritish vositalari ishlab chiqaruvchilar «xorijiy ishlab
chiqaruvchining kuchli raqobatidan aziyat chekmoqda, xorijlik bizga nisbatan a'lo
darajada tashkil etilgan sharoitlarda mehnat qilishi tufayli, u mahalliy bozorni arzon
mahsulotlar bilan to'ldiryapti; u paydo bo'lishi bilan mahalliy ishlab chiqaruvchilarning
savdosi to'xtab, hamma mijozlar unga murojaat qiladi. Son-sanoqsiz ishlab
chiqaruvchilardan iborat Frantsiya sanoat tarmoqlaridan biri birdaniga turg'unlikka
tushdi».
Albatta, bu raqib quyosh bo'lib, arizachilar Frantsiya deputatlar Palatasidan
binolarga quyosh nuri kirmasligini ta'minlash uchun derazalarni, pardalarni va boshqa
tuynuklarni yopishni talab qiluvchi qonunni qabul qilishni so'ragan edi. Arizada agar
ichki yoritishda quyosh nuridan foydalanish taqiqlansa, bandlik darajasi sezilarli
darajada oshishi mumkin bo'lgan yoritish vositalari ishlab chiqarish sanoatidagi kasblar
ro'yxati keltirilgan. Bastianing ushbu satiradagi nuqtai nazari bizga ravshan:
Arznomada taklif qilingan qonun qanchalik ahmoqona bo'lmasin, u mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni «saqlab qolish» va bandlikni ko'paytirish maqsadida tannarxi arzon
tovar va xizmatlarning mavjudligini cheklashga qaratilgan qonunlardan ko'ra
ahmoqona emas.

129
Oxirgi bir necha o'n yilliklarda transport xarajatlari kamaydi va savdo
cheklovlari qisqardi. Savdo cheklovlari, ayniqsa, kam daromadli mamlakatlarda
sezilarli darajada qisqardi. 1980-yilda kambag'al va kam rivojlangan mamlakatlarda
(?)
20 foiz yoki undan balandroq tariflarni joriy qilish odatiy hol bo'lgan. Ularning
ko'pchiligida valyuta kursi ustidan nazorat o'rnatilib, bu fuqarolar uchun import
mahsulotlarini xarid qilishga zarur xorijiy valuyta olishni qiyinlashtirdi. Bugungi
kunda vaziyat keskin o'zgargan. 1980-yillardan boshlab bir qator kam rivojlangan
mamlakatlar, xususan, Xitoy va Hindiston tariflarni pasaytirdi, valyuta kursi ustidan
nazoratni bo'shashtirdi va boshqa savdo cheklovlarini olib tashladi. Natijada, xalqaro
savdo jadal sur'atlarda o'sishni boshladi.
Xalqaro savdoning o'sishi jahonda ishlab chiqarish hajmining oshishiga va
iste'molning yuqoriroq darajaga erishishiga imkoniyat yaratdi. Kam rivojlangan
mamlakatlarning ko'pida, ayniqsa, aholisi katta bo'lgan Osiyo mamlakatlarida jon
boshiga to'g'ri keladigan daromad keskin ko'tarildi. Erkinroq savdo, ayniqsa, kambag'al
aholiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. 1980 va 2015-yillar oralig'ida dunyodagi o'ta qashshoq
aholi soni 1,1milliarddan ko'proqqa, y'ani dunyo aholisining 40 foizidan 10 foizigacha
qisqardi. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlardan boshqa jahon mamlakatlariga
eksport qilinayotgan mahsulotlarning uchdan ikki qismiga hech qanday tarif olinmaydi.
Bundan tashqari, xalqaro savdoning o'sishi boy va kambag'al mamlakatlar
o'rtasida daromadlar darajasidagi farqni qisqartirdi. Oxirgi o'n yilliklarda kam
rivojlangan mamlakatlar yuqori daromadli rivojlangan mamlakatlarga nisbatan tezroq
o'sdi. Shuningdek, daromadlar darajasi dunyo aholisining uchdan bir qismi joylashgan
Xitoy va Hindistonda jadal o'sdi. Natijada, daromadlarning jahondagi taqsimoti,
ayniqsa, 2000-yildan keyin tenglashib bormoqda
(46)
.
Biroq, savdoning o'sishi Qo'shma Shtatlari, Kanada, Yaponiya va G'arbiy Evropa
mamlakatlari kabi yuqori daromadli mamlakatlarda daromadlar taqsimotiga ko'pincha
o'zgacha ta'sir ko'rsatadi. Shunisi ravshanki, yuqori daromadli mamlakatlar odatda
yuqori malaka va ta'lim darajasini talab qiliuvchi tovarlarni eksport qilib, ko'p malaka
talab qilmaydigan tovarlarni import qiladi. Shu sababli savdo malakasi pastroq ish
kuchiga qaraganda yuqori malakali ish kuchiga talabni oshirishi mumkin. Shunday

130
ekan, yuqori malakali ishchilarning daromadlari past malakali ishchilarning
daromadlariga nisbatan ko'proq oshishi natijasida mamlakat ichkarisida daromadlar
darajasidagi tengsizlik oshadi. Oxirgi o'n yilliklarda deyarli barcha yuqori daromadli
mamlakatlarda daromadlar tengsizligi oshdi va bunga xalqaro savdoning o'sishi hissa
qo'shgan omillardan bo'lishi mumkin.
Xozirgi kunda bir qator yuqori daromadli mamlakatlarda xalqaro savdoga
nisbatan qarshilik o'sib boryapti. Yetakchi siyosiy arboblar turli savdo cheklovlarini,
xususan, kambag'al mamlakatlardan importni cheklashga qaratilgan choralarni qo'llab-
quvvatlab chiqyapti. Daromadlar tengsizligining oshishi va past malakali, kam
ma'lumotli ishchilar daromadlarining sekin o'sishi ushbu qarama-qarshilikka o'z
hissasini qo'shmoqda. Ammo bu yerda boshqa juda muhim omil ham bor, u ham bo'lsa
yaxshi uyushgan guruhlarning siyosiy hukmronligidir. Savdo cheklovlari alohida ishlab
chiqaruvchilar va ularning resurs ta'minotchilari, jumladan, ba'zi ishchilar uchun
manfaatli, lekin bundan iste'molchilar va boshqa sanoatdagi ishlab chiqaruvchilar zarar
ko'radilar. Hukumatni xorijiy raqobatchilarga qarshi himoya qilishga chaqiruvchi
sanoatlar odatda yaxshi uyushgan bo'lib, ularning oladigan manfaatlari yaqqol va bir
yerda jamlangan bo'ladi, lekin iste'molchilar, ishchilar va boshqa resurs ta'minotchilari
odatda yaxshi uyushmagan bo'lib, ularga xalqaro savdodan keladigan manfaatlar ancha
tarqoq bo'ladi. Kutilganidek, uyushgan manfaatdor guruhlar katta siyosiy ta'sirga ega
bo'lib (in'omlar shaklida va siyosiy ko'rinishdagi boshqa yordamlar), bu siyosatchilar
ularning manfaatlarini hisobga olishini ta'minlaydi.
Video:
Erkinlik ovozi va xalqaro savdo
Buning ustiga, agar po'latni, masalan, chet elda ishlab chiqarish arzonroq bo'lsa
va u cheklovlarsiz import qilinsa, buning oqibatida ishini yo'qotgan ishchilarga
yetkazilgan zararni tushunish oson. Aksincha, savdoni erkinlashtirishdan naf
ko'rganlarga uning foydasi uncha ko'zga tashlanmaydi. Savdo cheklovlari sharoitlarida

131
mantiqiy iqtisodiy fikrlash ko'pincha g'olib siyosiy strategiya bilan to'qnashadi.
Tarixdan ma'lumki, savdoga qarshi munosabat xavfli oqibatlarga olib kelishi
mumkin. 1920-yillarning oxirlarida iqtisodiy rivojlanish sekinlashishi bilan savdoga
salbiy munosabat paydo bo'ldi. Bu 1930-yilning o'rtasida Qo'shma Shtatlarida Smut-
Houli tarifi
(?)
 qonunining qabul qilinishiga olib keldi. Bu qonunga asosan deyarli 3200
ta import mahsulotlariga 50 foizdan ko'proq tariflar joriy qilindi. Prezident Gerbert
Guver, senator Rid Smut, kongressmen Uillis Houli va boshqa qonun tarafdorlari yuqori
tariflar iqtisodiyotni rag'batlantiradi va ish o'rinlarini saqlab qoladi deb ishonganlar.
Houli buni quyidagicha ifodalagan edi: «Men Amerika iste'molchilari uchun Amerika
tovarlarini Amerikalik ishchilar ishlab chiqarishini ko'rishni istayman»
(47)
.
Garchi bu so'zlar qanchalik ajoyib eshtilmasin, natija butunlay boshqacha
bo'lgan. Tarif darajasining ko'tarilishi xorijiy mahsulot ta'minotchilarini g'azablantirdi
va 60 mamlakat Amerika mahsulotlari uchun yanada yuqori tariflar bilan javob
qaytardi. Xalqaro savdo qisqarishi bilan Qo'shma Shtatlarida ishlab chiqarish hajmi
ham kamaydi. 1932-yilga kelib, Qo'shma Shtatlarining savdo hajmi qonun qabul
qilinishidan oldingi darajadan ikki barobardan ko'proqqa kamaydi. Savdodan
olinadigan manfaatlar qo'ldan boy berildi, federal byudjetga tarifdan tushumlar
kamaydi, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasi pasaydi hamda ishsizlik darajasi
keskin oshdi. Smut-Houli qonuni qabul qilinganda ishsizlik darajasi 7,8 foizni tashkil
etgan bo'lsa, atigi ikki yil o'tib, u 23,6 foizgacha ko'tarildi. 1929-yil oktabridagi zararni
Smut-Houli qonuni qabul qilinguncha butunlay qayta tiklagan fond bozori
(?)
, qonun
qabul qilingandan keyingi oylar ichida yana quladi.
Mingdan ortiq iqtisodchilar prezident Guverga yozgan ochiq xatida Smut-Houli
qonunining salbiy oqibatlari to'g'risida ogohlantirganlar va qonunni imzolamaslikni
so'raganlar. U ularning murojaatini rad etadi, lekin tarix ularning haq ekanligini
ko'rsatdi. Pul massasining keskin qisqarishi hamda 1932 va 1936-yillarda soliqlarning
keskin ko'tarilishi kabi omillar Buyuk depressiyaga o'z hissasini qo'shdi. Ammo savdo
to'g'risidagi Smut-Houli qonuni ham o'sha davrdagi fojiali voqealarning asosiy
sabablaridan biri bo'lgan.
Tarix yana takrorlanadimi? Umid qilamizki yo'q, lekin 1930-yillar tajribasi

132
siyosiy safsatalar va savdoga salbiy munosabat fojiali oqibatlarga olib kelishini
ko'rsatadi.
O'qish uchun:
Frederik Bastia. «Quyosh bilan adolatsiz raqobat»
Xalqaro savdoning urushdan keyingi davrlardagi ta'sirini kuzatsak, G'arbiy
Evropa mamlakatlaridagi ochiqlik darajasi ikkala jahon urushlaridan keyingi tiklanish
sur'atiga va milliy iqtisodiyot hajmiga ta'sir ko'rsatganligi ravshan bo'ladi. G'arbiy
Evropada Birinchi jahon urushidan keyingi o'n yillikda kuzatilgan iqtisodiy turg'unlik
va Ikkinchi jahon urushidan keyingi o'n yillikda kuzatilgan iqtisodiy tiklanish
o'rtasidagi tafovut hayratda qoladigan darajada katta bo'lib, bu asosan savdo siyosatida
olib borilgan turlicha yondoshuvlarga bog'liq
(48)
. Birinchi jahon urushidan keyingi
iqtisodiy tiklanishga urush davrida yuzaga kelgan va urushdan keyin yanada
mustahkamlashgan savdo cheklovlarini kamaytirish uchun institutsional mexanizmlar
yetishmagan. Germaniya 1945-yilda taslim bo'lganidan bor-yo'g'i ikki yil o'tib, 23 ta
mamlakat tariflarni kamaytirish bo'yicha majburiyatlarni nazarda tutuvchi Tariflar va
savdo bo'yicha umumiy kelishuvni (GATT) imzoladi. Urushdan keyin atigi besh yil o'tib,
Ga'rbiy Evropaning barcha yirik mamlakatlari uch marta alohida muzokaralar raundida
ishtirok etdilar va unda GATT a'zolari soni kengaytirilib, import tariflari yanada
pasaytirildi. 1947-yil Jenevada o'tkazilgan GATT bo'yicha birinchi muzokaralar
raundining asosiy yutuqlaridan biri tariflarning keskin pasaytirilishidir. 9-chizmada
tariflarning keskin pasayishi ko'rsatilgan
(49)
.

133
9-chizma: Ba'zi mamlakatlarda o'rtacha tarif darajasi (%)
1913
1925
1927
1931
1952
Belgiya
9
7
11
17
t.e.
Frantsiya
14
9
23
38
19
Germaniya
12
15
24
40
16
Italiya
17
16
27
48
24
Niderlandiya
2
4
t.e.
t.e.
t.e.
Buyuk Britaniya
t.e.
4
t.e.
17
17
Qo'shma Shtatlari
32
26
t.e.
t.e.
16
t.e. - taalluqli emas.
Izoh: Hamma yillarni taqqoslab bo'lmaydi.
Manbalar: 1913 va 1925-yillar uchun hisob-kitoblar Tariflar va savdo bo'yicha umumiy kelishuvning (GATT,
1953) 62-betida keltirilgan Millatlar Ligasidan hamda 1952-yilgi GATT hisob-kitoblari uchun manbalardan
olingan. 1927 va 1931-yillar uchun tarif ma'lumotlari Liepmann (1938-yil, 415-bet), 1932-yil Buyuk Britaniya
uchun ma'lumotlar Kitson va Solomou (1990-yil, 65-66-betlar) manbalaridan olingan.
10- va 11-chizmalarda
(50)
ikkala urushdan keyingi davrda G'arbiy Evropaning
beshta yirik mamlakatlarida — Frantsiya, Germaniya, Italiya, Niderlandiya va Buyuk
Britaniyada eksport hajmi va real daromadlarning o'zgarishi ko'rsatilgan.

134
10-chizma: Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlaridan keyingi
davrda eksport hajmi (G'arbiy Yevropadagi beshta mamlakat
bo'yicha)
900
800
700
600
500
400
300
200
100
Ikkinchi Jahon urushidan so'ng
Birinchi Jahon urushidan so'ng
In
d
e
ks
(
1
9
1
8
=
1
9
4
6
=
1
0
0
)
1913/
38
1918/
46
1919/
47
1920/
48
1921/
49
1922/
50
1923/
51
1924/
52
1925/
53
1926/
54
1927/
55
1928/
56
1929/
57
Yil

135
11-chizma: Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlaridan keyingi
davrda real ishlab chiqarish hajmi (G'arbiy Yevropadagi beshta
mamlakat bo'yicha)
200
180
160
140
120
100
80
In
d
e
ks
(
1
9
1
8
=
1
9
4
6
=
1
0
0
)
Yil
1913/
38
1918/
46
1919/
47
1920/
48
1921/
49
1922/
50
1923/
51
1924/
52
1925/
53
1926/
54
1927/
55
1928/
56
1929/
57
Ikkinchi Jahon urushidan so'ng
Birinchi Jahon urushidan so'ng
Evropaning mintaqaviy va xalqaro savdosini davlat cheklovlaridan ozod qilinishi
mamlakatlarga qiyosiy ustunliklariga ko'ra ixtisoslashuviga va uning afzalliklaridan
foydalanishlariga imkon berdi. Bu esa ular jadal rivojlanishiga ko'maklashdi.

136

Download 9,85 Mb.