Pul massasining sekin o'sishi

109
7-chizma pul massasining o'sishi bilan inflyatsiya o'rtasidagi bog'liqlikni
tasvirlaydi. 1994–2014-yillar mobaynida pul massasi yiliga pastroq sur'atlarda (7,5 foiz
yoki undan kamroq) o'sgan mamlakatlarda ilflyatisya darajasi ham past bo'lganligiga
e'tibor bering. Bu kabi holatni Qo'shma Shtatlari va Kanada kabi katta va boy
mamlakatlarda, shuningdek, Shvetsiya, Singapur va Markaziy Afrika Respublikasi kabi
kichikroq mamlakatlarda ham kuzatish mumkin.
Biroq, pul massasining o'sish sur'ati yuqori bo'lgan mamlakatlarda inflyatsiya
darajasi ham tez o'sdi. 1994–2014-yillar Nigeriya, Urugvay, Malavi, Gana, Venesuela,
Rossiya Federatsiyasi, Ruminiya va Turkiyada pul massasi yiliga 20-50 foiz atrofida
o'sdi. Ushbu mamlakatlardagi yillik inflyatsiya darajasi ulardagi pul massasining o'sish
darajasiga yaqinligiga e'tibor bering.
Pul massasining haddan tashqari tez o'sishi (100 foiz yoki balandroq) Ukraina va
Zimbabvedagi kabi giperinflyatsiyaga
(?)
olib keladi. Ushbu mamlakatlarda pul
massasining o'sish sur'atlari oshishi bilan ulardagi inflyatsiya darajasi ham ko'tarila
boshladi.
7-chizmada ko'rsatilganidek, agar uzoq davr davomida pul massasining keskin
o'sishi bilan yuqori inflyatsiya darajasi solishtirilsa, ular o'rtasidagi yaqin bog'liqlik
yaqqol ko'rinadi. Tarixan, bu bog'liqlik butun iqtisodiyotdagi eng barqaror
munosabatlardan biri bo'lib kelgan
(35)
.
Video:
Milton Fridman inflyatsiya to'g'risida
Inflyatsiya darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlarda odatda inflyatsiya darajasida
ham katta tebranishlar kuzatiladi. Inflyatsiyaning o'zgaruvchan bo'lishi uning yuqori,
lekin barqaror bo'lishidan ham ko'ra kelajakni rejalashtirishni mushkullashtiradi va
farovonlikka salbiy ta'sir ko'rsatadi. Narxlar birinchi yilda 20 foiz, keyingi yilda 50 foiz,
undan keyin 15 foiz va hokazoga ko'tarilsa, shaxslar va korxonalar uzoq-muddatli

110
rejalarni tuza olmaydilar. Bu noaniqlik kapital investitsiya loyihalarini rejalashtirish va
amalga oshirishda riskni oshiradi va ularning maqbulligini pasaytiradi. Inflyatsiya
darajasidagi kutilmagan o'zgarishlar aslida foydali hisoblangan loyihalarni tezda
iqtisodiy jihatdan falokatga aylantirishi mumkin. Ushbu noaniqliklarni boshdan
kechirgandan ko'ra, ko'plab qaror qabul qilishga javobgar shaxslar kapital
investitsiyalardan va shu kabi uzoq muddatli majburiyatlarni o'ziga oluvchi
loyihalardan shunchaki voz kechadilar. Ba'zilar hatto o'z bizneslari va investitsiya
faoliyatlarini barqaror muhitga ega mamlakatlarga ko'chiradilar. Natijada, savdo,
biznes faoliyati va kapital shakllanishidan keladigan potensial manfaatlar amalga
oshmay qoladi.
Bundan tashqari, agar davlat inflyatsiya siyosatini olib borsa, odamlar ishlab
chiqarishga kamroq, boyliklarini himoya qilishga esa ko'proq vaqt sarflaydilar.
Inflyatsiya darajasini oldindan aniq bashorat qila olmaslik odamlar boyliklarini
yo'qotishlariga olib kelishi mumkin. Shu tufayli odamlar taqchil resurslarni tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarishdan olib, ularni inflyatsiyadan himoyalangan faoliyatlarga
yo'naltiradilar. Biznes qarorlari qabul qilishga mas'ul shaxslar uchun narxlardagi
o'zgarishlarni oldindan bashorat qila olish qobiliyati ishlab chiqarishni boshqarish va
tashkillashtirishdan ham muhimroqqa aylanadi. Inflyatsiya darajasi noaniq bo'lganda,
korxonalar uzoq-muddatli shartnomalar tuzishni istamaydi, investitsiya loyihalarining
ko'pini to'xtatib qo'yadi hamda resurslar va vaqtini samarasiz faoliyatlarga yo'naltiradi.
Mablag'lar binolar, mashinalar va texnologik tadqiqotlar kabi samarali investitsiyarlga
yo'naltirilmay, o'rniga narxlari inflyatsiya darajasida o'sadi degan umidda oltin, kumush
va san'at buyumlarini sotib olish uchun yo'naltiriladi. Resurslar unumli faoliyatlardan
olinib, unumsiz faoliyatlarga yo'naltirilishi natijasida iqtisodiy taraqqiyot sekinlashadi.
Monetar siyosat yurituvchilar pul massasini kengaytirish (ekspansiya) yoki
cheklash (restriktsiya) siyosatini qo'llash o'rtasida qarorini muntazam o'zgartishi ham
iqtisodiy taqraqqiyotni sekinlashtiradi. Monetar siyosat yurituvchilar pul massasini
keskin oshirganda, dastlab ekspansiya monetar siyosati
(?)
 foiz stavkasini odatda
pasaytirib, joriy investitsiyani rag'batlantiradi va sun'iy iqtisodiy o'sishga olib keladi.
Biroq, iqtisodiy o'sish barqaror bo'lmaydi. Agar ekspanision monetar siyosati davom

111
ettirilsa, u inflyatsiyaga olib keladi va bu, o'z navbatida, monetar siyosatchilarni
restriktsion siyosatni olib borishga undaydi. Shunda foiz stavkasi ko'tarilib, bu esa
xususiy investitsiya
(?)
 faoliyatini sekinlashtiradi va iqtisodiyotni resessiyaga olib
keladi. Demak, agar monetar siyosat ekspansion va restriktsion siyosatlari o'rtasida
o'zgarib tursa, bu iqtisodiyotni bir kengaytirib va bir qisqartirib, iqtisodiy beqarorlikka
sabab bo'ladi. Monetar siyosatdagi ushbu xususiyat noaniqlikni keltirib chiqaradi,
xususiy investitsiyani kamaytiradi va iqtisodiy o'sish darajasini pasaytiradi.
Nima uchun pul massasini nazorat qilishga javobgar muassasa (monetar siyosati
yurituvchilar) ekspansiya tartibidan restriktsiya tartibiga (va aksincha) o'tishi
mumkin? Pul massasining keskin ko'payishidan so'ng qisqa muddatli iqtisodiy o'sish
ehtimoli borligiga ahamiyat bering. Agar monetar siyosatchilar siyosiy rahbarlar
nazoratida yoki ular ta'siri ostida bo'lsa, ushbu rahbarlar muqarrar resessiya
boshlanishidan oldin yana saylanish umidida saylovdan oldin shunday iqtisodiy o'sishni
yaratishdan manfaatdor bo'lishlari mumkin.
Bu kabi «siyosiy biznes tsikllari»
(?)
dunyoning ko'plab mamlakatlarida
kuzatilsada, o'tish davri iqtisodiyotlarida o'zgacha munosabat vujudga kelgan. Har
doimgidek, siyosiy barqarorlik tadbirkorlik ishonchini yaratish uchun, demak,
investitsiya jalb qilish va iqtisodiy o'sish uchun ahamiyatga ega. Post-kommunist
mamlakatlari bozor iqtisodiyoti islohotlarining
(?)
tulri yo'llarini tanlashlariga to'g'ri
keldi. Ba'zi mamlakatlar izchil islohotlarni tez boshlagan bo'lsa (masalan, Estoniya),
boshqalarida rahbariyatning aksariyatini sobiq kommunistlar tashkil etgan
(O'zbekiston). Shuning uchun mamlakatlardagi islohotlar turli tezlik va usullarda
amalga oshirilib, islohotlar samaradorligi ham turlicha bo'lgan. Shunga qaramasdan, bu
mamlakatlarning barchasida iqtisodiy faoliyat sub'ektlari barqaror siyosatga
tayanishlari va shu siyosatlar asosida kelajakdagi rejalarini tuzishlari mumkin edi.
Aksincha, islohot o'tkazish yoki uni kechiktirish o'trasigadi qayta almashuvchanlikka
duch kelib, noizchil va o'zgaruvchan siyosat olib borilgan mamlakatlarda (masalan,
Bolgariya va Ukrainada) saylovlar oldidan yangi hukumatni kim shakllantirishi
bo'yicha noaniqlik darajasi oshar edi. Siyosiy biznes tsikli teskari tomonga o'zgarib,
saylovlardan oldin iqtisodiy o'sishning sekinlashuvi kuzatilgan, chunki siyosat

112
noaniqligi investitsiya hajmini kamaytirgan
(36)
.
Video:
Pulning juda ko'pligi
1990-yillarda kommunizmdan voz kechgan mamlakatlardagi iqtisodiy
muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizliklarga qisman noto'g'ri monetar siyosati sababchi
bo'lgan. Bu mamlakatlarning barchasida ishlab chiqarish keskin kamayib, ular bozor
iqtisodiyotiga o'tishda qiyinchiliklarga duch keldilar. 1990 va 1994-yillar orasida
Ukrainada YIM hajmi 48 foizdan ko'proqqa qisqardi
(37)
. Bunga javoban, Ukraina
hukumati katta miqdorda rubl kreditlarini muomalaga chiqarish orqali sanoat va
qishloq xo'jaligi uchun subsidiyalarni moliyalashtirdi. Katta byudjet defitsiti
(?)
monetizatsiya qilindi, ya'ni Ukraina Milliy banki (UMB) davlat xarajatlarini
moliyalashtirish uchun osonlikcha pul bosib chiqardi. 1992-yilning fevral va mart
oylarida monetar bazasi oyiga 50 foizga oshib bordi. 1992-yilda giperinflyatsiya darajasi
2730 foizga, 1993-yilda esa 10 155 foizga yetgan. Sobiq Sovet Ittifoqi parchalanishidan
keyin shakllangan o'n to'rt mamlakatdan o'ntasida hamda Polsha, Yugoslaviya va
Bolgariyada giperinflyatsiya (haddan ortiq pul taklifi siyosati sababli) kuzatilgan.
YTTBga ko'ra, inflyatsiya darajasi faqat urushni boshdan kechirayotgan Armanistonda
Ukrainadan ko'ra yuqoriroq edi
(38)
. Parlamentga bo'ysunuvchi UMB o'z xatosini anglab,
kredit berishni to'xtatdi. 1994-yilning iyul oyiga kelib, oylik inflyatsiya darajasi 2,1
foizgacha pasaydi. Parlamentga UBMning qarori xush kelmadi va 1994-yilning
avgustida UBM yana katta miqdorda kreditlar ajratishga majbur bo'ldi (ya'ni,
ekspansion monetar siyosatini amalga oshirdi). Natijada, 1994-yilning oktabrida ushbu
kreditlar inflyatsiyani 23 foizgacha oshirdi. Sovet iqtisodiyoti parchalanishidan keyin
vujudga kelgan resessiyani o'sha davrda o'tkazilgan monetar siyosat yanada
chuqurlashtirdi.

113
Video:
Kim trillioner bo'lishni istaydi?
8-chizma: Pul massasining o'sishi va inflyatsiya, 1992-1994-
yillar
Iste'mol narxlari indeksi (INI)
1,92
1,93
4,92
4,93
7,92
10,92
7,93
10,93 1,94
4,94
7,94
10,94
-10
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
0
M1
Chizma manbasi: Oleksandr Petrik (2006), «Ukrainada monetar rivojlanish tarixi», Ukraina Milliy Banki, 7-
bet. Ma'lumotlar manbasi: Ukraina Davlat Statistika Qo'mitasi, shaxsiy hisob-kitoblar.
Monetar barqarorlik iqtisodiy taraqqiyot muhitining ajralmas qismidir. Monetar
barqarorliksiz kapital investitsiyalar va vaqt talab qiluvchi boshqa ayirboshlashlardan

114
keladigan potensial manfaatlar kamayadi, mamlakat aholisi esa o'z potensialidan to'la
foydalana olmaydi.
Video:
Pul bosib chiqarishning oqibatlari

115
«O'tgan yilgi soliqlarni muvaffaqiyatsiz investitsiya deb
hisobdan chiqarsam bo'ladimi?»

Download 9,85 Mb.