Ortiqcha xarajat va defitsitdan

181
1960-yildan oldin iqtisodchilar urush davrida qarzlar odatda oshsa ham, ushbu
qarzlarni iloji boricha tezroq to'lash uchun byudjet profitsitiga amal qilish davlatning
majburiyati deb hisoblaganlar. Napoleon urushlaridan keyingi asrda Buyuk Britaniya
davlat qarzlari ancha kamaygan, Frantsiyada Frantsuz-Prussiya urushidan keyin,
Qo'shma Shtatlarida esa Amerika fuqarolar urushidan keyin kamaygan.
Keyns inqilobi bu holatni o'zgartirib yubordi. Ingliz iqtisodchisi Jon Meynard
Keyns Buyuk depressiyaning davomiyligini va chuqurligini tushuntirish hamda
kelajakda bunday hodisalarni oldini olish bo'yicha nazariya ishlab chiqdi. 1940 va 1950-
yillarda Keynscha qarashlar iqtisodiyot sohasida keng tarqalib, tezda intellektual va
siyosiy rahbarlarning dunyoqarashini egallab oldi. Keynscha tahlilga asosan davlat
xarajatlari va byudjet defitsitidan iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlashda
foydalanish mumkin. Keynschilar resessiya davrida davlat byudjetni balanslashtirish
o'rniga byudjet defitsitini yurgizishi, inflyatsiya darajasi oshganda esa byudjet
profitsitiga o'tish kerakligini ta'kidladilar.
Garchi Keynscha fiskal siyosatning samaradorligi munozarali bo'lsada, uning
ko'p mamlakatlar byudjetiga ta'siri borligi aniq. Balanslashtirilgan byudjet
(?)
cheklovlaridan ozod bo'lgan siyosatchilar soliq to'lovlariga nisbatan xarajatlarni
muntazam ravishda oshirib keldilar. 1995-yildan boshlab 22 yil davomida Gretsiya
davlati byudjetni 20 marta defitsit bilan va ikki marta profitsit bilan yakunladi. 20-
chizmada shu davr mobaynida Gretsiya davlat byudjeti defitsitining YIMga bo'lgan
ulushi ko'rsatilgan. Defitsit hajmi resessiya davrida, ayniqsa 2008-2009-yillardagi
moliyaviy inqiroz paytida ko'paygan. Moliyaviy inqirozdan oldin davlat byudjeti
defitsiti YIMga nisbatan o'rtacha 6,5 foizni tashkil etgan va defitsit hajmining nazorat
ostida bo'lish vaqti juda qisqa bo'lgan. Faqat 2016-2017-yillardagina Gretsiya byudjet
profitsitini ta'minlashga erishdi.
Defitsit davlat qarzining oshishiga olib keladi. Gretsiya umumiy davlat qarzining
YIMga nisbatan ulushi 1995-yilda 97 foizdan 2009-yilda 134 foizga, 2015-yilda esa 183
foizgacha ko'tarildi. Gretsiyaning YIMga nisbatan bo'lgan davlat qarzining ulushi YI
mamlakatlari orasida eng kattadir. Gretsiyadan tashqari yana boshqa to'rtta Yevropa
mamlakatlarining (Belgiya, Kipr, Portugaliya va Italiyada) davlat qarzi ularning

182
iqtisodiy ishlab chiqarish hajmidan 100% yuqori
(61)
.
Video:
Davlat qarzi and byudjet defitsiti
Xarajatlarni soliqlar orqali emas, balki qarz orqali moliyalashtirishning siyosiy
tomondan ma'qulligi ajablanarli holat emas. Bu iqtisodchilar kaltabinlik samarasi
(?)
deb ataydigan tushunchani aks ettiradi: saylangan siyosiy vakillarda keyingi davrga
qoldirisa bo'ladigan va aniqlash qiyin bo'lgan xarajatlar hisobiga ko'zga tashlanadigan
va tez natija beradigan loyihalarni ma'qul ko'rishga moyillik bor. Qonun chiqaruvchilar
qayta saylanishi uchun byudjet mablag'larini o'z saylov uchastkalari aholisiga va
maxsus manfaatdor guruhlarga foydasi tegadigan dasturlarga sarflashni ma'qul ko'radi.
Ular soliq joriy etishni xush ko'rmaydi, chunki soliq saylovchilarga sezilarli yuk bo'ladi.
Qarz amaldagi soliqning muqobil variantidir; u davlatning ko'zga tashlanadigan
xarajatlarini kelajakka suradi. Byudjet defitsiti va qarz olish siyosatchilarga soliqlarni
oshirmasdan saylovchilarni manfaatlar bilan darhol ta'minlashga imkon yaratadi.
Demak, defitsitlar byudjetni balanslashtirish majburiyati bilan cheklanmagan
demokratik siyosatning tabiiy natijasidir.

183
20-chizma: Gretsiya umumiy davlat byudjeti defitsiti yoki
profitsitining YIMdagi ulushi, 1995-2017-yillar
Defitsit
2
0
-2
-4
-6
%
-8
-10
-12
-14
-16
1
9
9
5
1
9
9
6
1
9
9
7
1
9
9
8
1
9
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
2
0
1
0
2
0
11
2
0
1
2
2
0
1
3
2
0
1
4
2
0
1
5
2
0
1
6
2
0
1
7
Profitsit
Cheklovlardan mustasno siyosiy jarayon yaxshi uyushgan alohida manfaatdor
guruhlarning foydasiga ishlaydi va siyosatchilarni ko'pchilikning hisobidan bir necha
saralanganlarning manfaati uchun xarajatlarni oshirishga undaydi. Masalan, qonun
chiqaruvchi organ a'zolari o'z saylovchilariga manfaat keltiradigan xarajatlar uchun
qattiq kurash olib borishdan manfaatdor. Aksincha, ikkita sababga ko'ra, qonun
chiqaruvchida xarajatlar ustidan «qorovullik» qilish uchun rag'bat yo'q. Birinchidan,
bunday qorovullik boshqa hamkasblarning g'azabini keltiradi, chunki xarajatlarni
cheklash ularning o'z saylov tumanlari uchun alohida dasturlarni moliyalashtirishni
qiyinlashtiradi. O'z navbatida, ular javoban «qorovul»ning tumani uchun xarajatlar
dasturini qo'llab-quvvatlashni to'xtatishlari mumkin. Ikkinchisi va eng muhimi shuki,
qorovulning xarajatlar va defitsit hajmini qisqartirishdan keladigan manfaati (masalan,
soliqlarni kamaytirishdan) boshqa tumanlardagi saylovchilarga ham teng taqsimlanadi.
Shunday qilib, garchi qorovul muvaffaqiyatga erishsa ham, buning foydasi uning

184
tumanidagi saylovchilarga qisman tegadi, xolos.
Ehtimol, quyidagi misol barcha mamlakatlardagi parlamentlar uchun davlat
xarajatlari va byudjet defitsitini nazorat ostiga olish mushkulligi sababini tushunishga
yordam beradi. Ukraina Oliy radasi (Ukraina parlamenti) 450 ta deputatlardan iborat.
Bu 450 ta shaxs kechki ovqat uchun ovqatlanishga chiqadi, deb faraz qilaylik. Har biri
ovqatdan so'ng jami xarajatning 1/450 qismini to'lash kerakligini oldindan biladi. Hech
kim kamroq ovqat buyurtma berishga zarurat sezmaydi, chunki uning o'zini tiyishi
jami xarajatga uncha ta'sir qilmaydi. Shunday ekan, nima uchun zakuskasiga krevetka,
asosiy ovqatga qovurilgan qo'sht va qisqichbaqa, desertga esa pishloqli tortdan katta
bo'lagiga buyurtma bermaslik kerak? Axir, qo'shimcha xarajat har bir shaxsning jami
to'lov miqdoridagi ulushini bor-yo'gi ozgina miqdorga oshiradi xolos. Misol uchun, agar
kechki ovqat ishtirokchilaridan birining qimmat buyurtmasi jami to'lovni 45 yevroga
ko'paytirsa, uning ulushi atigi 10 sentga oshadi (45 yevroning 1/450 qismi). Qanday
ajoyib! Albatta, u ham boshqa 449 ta ovqatga tashrif buyurganlarning qimmat
buyurtmalari uchun qo'shimcha to'lashi kerak. Uning buyurtmasidan qat'i nazar, u
shunday to'laydi. Natijada hamma qimmat ovqatga buyurtma beradi va xarajatiga
arzimaydigan qo'shimcha ovqatlar uchun oshiqcha to'laydi
(62)
.
Bu yerda tasvirlangan rag'batlantirish tuzilmasi nima sababdan siyosatchilar
uchun defitsit orqali moliyalashtirish bu darajada qo'layligini izohlaydi. 2008-2015-
yillardagi yetti yillik davrda YIga a'zo mamlakatlardagi byudjet defitsitlari YI qarz
hajmining YIMga nisbatan ulushini 30 foizdan oshib ketishiga olib keldi. Bundan
tashqari, katta yoshli fuqarolar uchun mo'ljallangan ijtimoiy himoya dasturlari bo'yicha
to'lovlar uni moliyalashtirish uchun olinadigan ish haqi solig'i tushumlaridan ancha
kattadir. Bu yetarli mablag'lar bilan ta'minlanmagan majburiyatlar qarzning yana bir
boshqacha shakli hisoblanadi. Barcha YIga a'zo mamlakatlarda 2016-yilda ijtimoiy
himoya xarajatlari umumiy davlat xarajatlarining eng katta qismini tashkil etgan (eng
yuqori ko'rsatkich Finlandiyada – YIMga nisbatan 25,6 foiz)
(63)
. Mehnatga layoqatli
aholi ulushining kamayishi va nafaqa oluvchilar sonining oshishi bilan
(64)
, ijtimoiy
himoya xarajatlari ularni moliyalashtirish uchun kerakli daromadlar miqdoridan oshib
ketadi, bu esa federal hukumatning qarz majburiyatlarini yanada murakkablashtiradi.

185
Agar YIga a'zo mamalakatlar davlat moliyasini nazorat ostiga olmasa, bu qanday
oqibatlarga olib keladi? Davlat qarzining iqtisodiyot hajmiga nisbatan muntazam oshib
borishi kredit bozorlariga ta'sir ko'rsatadi. YIMga nisbatan qarzi katta bo'lgan
mamlakatda davlatga qarz berish xatarli. Buning natijasida qarzga botgan davlat yuqori
foiz stavkalari to'lashiga to'g'ri keladi. Foiz xarajatlarining oshishi, o'z navbatida, davlat
o'z byudjet parametrlari doirasida faoliyat yuritishini va soliq stavkalarini oqilona
darajada saqlab turishini yanada chigallashtiradi.
Agar YIMga nisbatan qarz o'sishni davom etsa, investorlar davlat g'aznasi
chiqargan obligatsiyalarni sotib olishga ikkilanadilar. Oxir-oqibatda moliyaviy inqiroz
sodir bo'ladi yoki to'g'ridan-to'g'ri davlat defoltga uchraydi yoki qarzni pul chiqarish va
inflyatsiya orqali moliyalashtirishga olib keladi. Har ikkala holat ham iqtisodiyotga
halokatli ta'sir ko'rsatadi. Bu holat davlat moliyasini nazorat ostiga olmagan Gretsiya
kabi boshqa mamlakatlarda kuzatilgan. Hech qaysi mamlakat iqtisodiy qonunlarning
ta'siridan himoya qilinmagan.
Barcha davlatlar yillar oldin o'z xarajatlari va qarz miqdorlarini nazorat ostiga
olishi nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Siyosatchilar soliq tushumlaridan katta
bo'lgan xarajatlarga yo'l qo'yishini siyosiy me'yorlarga o'zgartirishlar kiritib cheklab
qo'yilmasa, bu maqsadga erishish ehtimoldan yiroq. Buni bir necha yo'l bilan amaga
oshirish mumkin. Konstitutsiyaga hukumatdan, xuddi Gruziya hukumatidan talab
qilinganidek, byudjetni balanslashtirishni talab etuvchi o'zgartirish kiritish mumkin.
Yoki joriy yil xarajatlarini o'tgan yil daromadlari miqdoridan oshmasligi bilan cheklab
qo'yish mumkin. Taklif etilgan konstitutsion o'zgartirishlar qonun chiqaruvchilar
uchun soliqlarni oshirmasdan yoki davlat xizmatlari uchun to'lovlar joriy qilmasdan
xarajatlarni oshirishini murakkablashtiradi.

186

Download 9,85 Mb.