Xotira qurilmasi. Axborotlarni kiritish - chiqarish qurilmalari
Ma‟lumotlarni tashuvchi va saqlovchi vositalari.Magnitli ma‟lumot saqlash
vositalari – qattiq disk (vinchester), strimmer, yumshoq magnitli disketalar
Kompyuter o‟chirilganda, uning tezkor xotirasidagi barcha ma‟lumotlar ham
o‟chib ketadi. Shu sababli keyin ham kerak bo‟ladigan ma‟lumotlarni tashqi
xotiralarning birida, odatda vinchester rusumidagi qattiq diskda saqlab qo‟yish
kerak. Kompyuterdagi barcha ma‟lumot va dasturlar qattiq disk – “vinchester”da
saqlanadi. Vinchesterlarning hajmi tezkor xotiraning hajmidan bir necha yuz marta
katta bo‟lib, hozirgi kunda hajmi 500 Gegabayt (500 000 Mb)gacha bo‟lgan
vinchesterlar sotuvga chiqarilgan.
Vinchesterlar sistemno‟y blokning ichida joylashgan bo‟lib, kompyuterlar o‟zaro
ma‟lumot almashishlari uchun mahalliy yoki internet tarmoqlari orqali
birlashtiriladilar. Tarmoqqa ulanmagan kompyuterlardan ma‟lumot olish yoki
yozish uchun disketa, kompakt disk (CD) va DVD yuritgichlari bilan
jihozlanadilar.
U sistema bloki ichiga mustahkam o‟rnatilgan bo‟lib, uni bitta joydan ikkinchi
joyga olib yurish tavsiya qilinmaydi.
Agarda ma‟lumotlarni boshqa joyga ko‟chirish kerak bo‟lsa quyidagi usullar
yordamida bu vazifani amalga oshirish mumkin:
Lokal tarmoq orqali;
Modem orqali;
Elektron pochta yordamida;
Kompyuterda CD-RW yoki DVD-RW qurilmasi o‟rnatilgan bo‟lsa, CD-R, CD-
RW, DVD-R, DVD-RW disklariga yozish yo‟li bilan;
Kompyuterda disk yuritgich o‟rnatilgan bo‟lsa, magnit disketalar yordamida;
Kompyuterda USB bog‟lami ishlaydigan bo‟lsa, maxsus vosita “Flash” xotira
yordamida.
Magnitli ma‟lumot tashuvchilar
Optik ma‟lumot saqlash vositalari – CD va DVD kompakt disklar va ular bilan
ishlaydigan qurilmalar
Optik ma‟lumot tashuvchilar
Kompakt disk bilan ishlash: ma‟lumot yozish, ko‟chirish, ochish
Kompakt disk disketaga nisbatan ancha ko‟proq ma‟lumot saqlash imkoniga ega.
Masalan, disketaning hajmi 1,44 MB bo‟lsa,
kompakt diskning hajmi 650 yoki 700 Mb ni tashkil
etadi, ya‟ni unga taxminan 500 marta ko‟proq
ma‟lumot yoziladi.
Kompakt diskdagi ma‟lumotlarni o‟qish uchun
kompyuterga maxsus qurilma – CD ROM (Compact
Disk Read Only Memory)Drive o‟rnatilgan bo‟lishi
kerak.
Kompakt diskdagi ma‟lumotlarni o‟qish uchun
kompakt diskni qurilmaga o‟rnatish kerak. Buning
uchun CD ROM qurilmasining OpenG‟Eject
tugmasini bosib, loto kochilganidan keyin, unga
diskni o‟rnatib, Open G‟Eject tugmasini takroran
bosish zarur. Natijada disk aylanib, undagi ma‟lumotlarni o‟qish jarayoni
boshlanadi. Windows operatsion sistemasida o‟rnatilgan diskdagi ma‟lumotlar
turini aniqlash amalga oshiriladi va u aniqlanganidan keyin biror bir amalni
bajarish taklif etiladi: Taklif oynasining mazmuni o‟rnatilgan dasturlar va disk
mazmuniga bog‟liq bo‟ladi.
Diskda audio va video ma‟lumotlar mavjud bo‟lsa, ularni biror dasturda
ochish, rasm bo‟lsa, ko‟chirish yoki chop etish taklif qilinadi. Diskdagi
ma‟lumotlarni ko‟chirish xuddi disketadan ko‟chirishdek amalga oshiriladi.
Diskka ma‟lumot yozish uchun kompyuterga maxsus qurilma – CD Writer
o‟rnatilgan bo‟lishi kerak. Bunday qurilmada ma‟lumotlarni maxsus turdagi
disklarga yozish mumkin – CD-R (Recor dable – bir marta yozib, cheksiz o‟qish
mumkin) va CD-RW (Rew ritable – bir necha marotaba yozish va o‟chirish
mumkin).
Kompakt diskka ma‟lumot yozishni Windows XP operatsion sistemasi
vositalari yordamida amalga oshirish mumkin. Lekin disk yozish, nusxasini
ko‟chirish, o‟chirish va yangilash masalalarini mukammal darajada bajarish uchun
maxsus dasturlardan foydalanish tavsiya qilinadi, masalan Ahead Nero Burning
ROMdasturidan.
Oxirgi yillarda CD texnologiyasi o‟rniga yangi – DVD (Digital Versatile
Disk – raqamli hajmi katta disk) texnologiyasi keng tarqalib ommalashib
bormoqda. Dastlabki DVD disklarga yuqori sifatli video ma‟lumotlar yozilgan
bo‟lib, tasvir va ovoz sifati ko‟rsatkichlari sezilarli darajada yuqori bo‟lgan.
Keyinchalik ulardan nafaqat video, balki boshqa ma‟lumotlarni (data) ham
yozishda foydalanilmoqda.
Shaxsiy kompyuterda DVD disklarni ochish uchun unga DVD ROM
qurilmasi o‟rnatilgan bo‟lishi kerak. DVD ROM qurilmasi nafaqat DVD, balki CD
disklarni ham ochish imkoniyatini yaratadi. Hozirgi kunda DVD disklarni
o‟qishning maksimal tezligi 16 karrani tashkil etadi, ya‟ni 13805 KbG‟sek*16
q22080 Kbit G‟sek, CD disklarni o‟qishning maksimal tezligiesa 52 karrani tashkil
etadi, ya‟ni 150 KbitG‟sek*52q7800 KbitG‟sek. Bundan tashqari DVD disklarni
hajmi ancha kattaroq, chunki ulardagi ma‟lumot yoziladigan maxsus joy “pit”lar
o‟lchamlari kichkinaroq va zichroq joylashgan. Natijada DVD diskning hajmi
kamida 4.7 Gb tashkil etadi.
O‟lchamlari
CD-ROM
DVD-ROM
Diametr
120 mm
120 mm
Kengligi
1,2 mm
1,2 mm(0,6 mmqatlam)
Oraliqmasofasi
1,6 mkm
0,74 mkm
To‟lqinuzunligi
780 nminfraqizil
640 nmqizil
Hajmi
700 Mb
4,7 Gb
Qatlamlarsoni
1
1, 2, 4
DVD disklarningh ajmi ularning turiga bog‟liq bo‟ladi:
Bir tomonlama bitta qatlamli DVD disk
4,7 Gb
Bir tomonlama ikkita qatlamli DVD disk
8,5 Gb
Ikki tomonlama har tomonida bittadan qatlamga ega DVD disk 9,4 Gb
Ikki tomonlama har tomonida ikki tadanqatlamga ega DVD
disk
17 Gb
DVD disklariga ma‟lumot yozish uchun maxsus disklar (DVD-
R, DVDQR, DVDQRW, DVD-RW, DVD DL) va DVD Writer
qurilmasidan foydalanish kerak bo‟ladi.
O‟zbekiston bozorida CD va DVD qurilmalardan quyidagi
firmalar mahsuloti keng tarqalgan: ASUS, LG, Samsung,
Benq, Nec, Pioneer, BTC, Teac, Liteon, Toshiba va xokazo.
Flesh-xotira bilan ishlash: ma‟lumot yozish, ochish,
ko‟chirish, o‟chirish
Oxirgi yillarda oddiy disketa va kompakt disklar o‟rniga
ma‟lumot saqlash va ko‟chirish uchun yangi vosita –
Flash xotiradan keng foydalanilib kelmoqda (1.24-rasm). Uning dastlabki hajmi 8
yoki 16 Mb ni tashkil etgan bo‟lsa, hozirgi paytda 128 Mb, 256 Mb, 512 Mb, 1 Gb,
2 Gb, 4 Gb, 8 Gb, 16 Gbva 32 Gb hajmga ega bo‟lgan turlari ishlab chiqarilmoqda.
Flash-xotira bu energiya talab qilmaydigan, qayta yoziladigan yarim o‟tkazgichli
xotira. Flash-xotira quyidagi afzalliklarga ega:
Energiya manbaiga bog‟langan emas – ma‟lumotni saqlash uchun energiyat alab
qilmaydi (faqat o‟qish yoki yozishda ishlatiladi);
Qayta yozish – ma‟lumotlarni o‟chirib, qayta yozish mumkin;
Yarim o‟tkazgich – mexanik harakatlanuvchi qismlari yo‟q, integral mikrosxema
asosida qurilgan.
1.24.-Флешка
HDD, CD, DVD-larga nisbatan ishlayotgan paytida 10-20 marta kam
elektrenergiya iste‟mol qiladi;
Olib yurish uchun juda qulay;
Hajmi etarli darajada katta.
Flash-xotiradan foydalanish uchun kompyuterda USB porti mavjud bo‟lishi kerak.
Bundan tashqari USB bog‟lamiga ulangan qurilmalarni to‟g‟ri aniqlaydigan
operatsion sistema ham bo‟lishikerak: Windows ME, Windows 2000, Windows
XP, Windows 7, Windows 8
Flash-xotirani ochish uchun quyidagilarni bajaring:
Sistema blokining orqasida bo‟sh USB portini toping va unga Flash-xotirani
kiriting.
Natijada Flash-xotira korpusida mavjud indikator yonadi va operatsion sistema uni
aniqlashni boshlaydi.
Agar Flash-xotiraga ma‟lumot yozilgan bo‟lsa xuddi CDG‟DVD disklarni
ochgandek, operatsion sistema uning mazmunini aniqlashga kirishadi.
Fleshka qurilmasini o‟rnatish bo‟yicha muloqot oynasi
Agar Flash-xotira ishlash tezligi USB 2.0 standartida bo‟lib, u USB 1.1
standartidagi portga ulangan bo‟lsa, Windows operatsion sistemasi tegishli
ma‟lumotni chiqaradi:
Fleshka bilan ishlashga tayyorligi xaqida xabar
USB 1.1 standarti ma‟lumot almashishning 12 Mbit/sek tezligini ta‟minlaydi, USB
2.0 da esa bu ko‟rsatkich 480 Mbit/sek teng bo‟ladi, ya‟ni 40 baravar katta.
Flash-xotiradan kompyuterga ma‟lumot yozish uchun:
Kerakli fayl yoki katalogni tanlab, sichqonning o‟ng tugmasini bosish kerak;
Hosil bo‟lgan kontekst menyudan Kopirovat (Nusxa olish) buyrug‟ini tanlash
kerak;
ma‟lumot yozilishi kerak bo‟lgan katalog yoki diskni ochib, sichqonning o‟ng
tugmasini bosish kerak;
hosil bo‟lgan kontekst menyudan Vstavit
(Joylash) buyrug‟ini tanlash lozim.
Kompyuterdan Flash-xotiraga ma‟lumot yozish
uchun:
Kerakli fayl yoki katalogni tanlab sichqonning
o‟ng tugmasini bosish kerak;
hosil bo‟lgan kontekst menyudan Otpravit
(Jo‟natish) buyrug‟ini tanlash kerak;
Menyudan Съемный диск (Ajraladigan disk)ni tanlash kerak;
Natijada ko‟rsatilgan ma‟lumot Flash-xotiraga yoziladi.
Flash-xotiradan foydalanish davomida unga USB bog‟lami orqali 5 Volt elektr
energiya uzatiladi. Uni ishlayotganligi yoki ishlamayotganligini undagi indikator
bo‟yicha tekshirish mumkin bo‟ladi. Agarda chiroq (indikator) yongan bo‟lsa,
demak Flash-xotira ishlayapti. Agarda Flash-xotiraga elektr ta‟minot
uzatilayotganida uni USb portidan chiqarsak, u ishdan chiqish iehtimoli mavjud.
Flash-xotirani kompyuterdan bexavotir ajratib olish uchun quyidagilarni bajarish
kerak:
Windowsish stolining o‟ng pastki qismida
indikatorga sichqon ko‟rsatkichini olib kelib, chap
tugmani qo‟sh cherting.
Natijada qurilmani xavfsiz chiqarish muloqoto ynasi
hosil bo‟ladi:
Mazkur oynada Ostanovit (Ajratish) tugmasini bosib,
yangi oynada qurilmani ko‟rsatib, OK tugmasini
bosish kerak.
. Компютердан флешкага маълумот ѐзиш
Bundan keyin Windows operatsion sistemasi tegishli ma‟lumot beradi:
Buning natijasida Flash-xotiraga uzatilayotgan elektrenergiya o‟chiriladi va uni
xavfsiz USB portidan chiqarish mumkin.
Flash-xotira qurilmalarini bir nechta firmalar ishlab chiqaradilar. Ulardan keng
tarqalganlari: Kingston, PQI, LG, GenX, SanDisk, TwinMos va boshqalar.
Kompyuter xotirasida dasturlar va qayta ishlanayotgan ma‟lumotlar saqlanadi.
Xotiraning xar xil turlari va qurilmalari mavjud bo‟lib, ularning asosiy
xarakteristikasi axborot sig‟imi va tez ishlashidir. SHaxsiy kompyuterninig xamma
xotiralari tashkil qilinishi xususiyatlariga va ishlatilishiga ko‟ra ichki va tashqi
turlarga bo‟linadi.
Ichki xotiralar. Kompyuterni o‟chirilsa, bunday xotiralardagi ma‟lumotlar
xam (doimiy xotiradagidan tashqari) o‟chib ketadi.
Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bo‟lib, protsessor undan
amallarni bajarish uchun dastur, berilganlarni oladi va amalni bajarib, natijani
yana unda saqlaydi. SHuni alohida tahkidlash lozimki, kompyuter o‟chirilsa,
tezkor xotirada saqlanayotgan dasturlar va berilganlar yo‟q bo‟lib ketadi. SHuning
uchun ularni qattiq diskda yoki disketalarda saqlab qolish kerak.
Doimiy xotira. Kompyuterlarda berilganlar unga avvaldan joylashtirilgan
doimiy xotira (BIOS – Basis Input – Output System – kiritish chiqarishning asosiy
tizimi) mavjud. Bunday xotiradan faqat o‟qish mumkin. SHuning uchun ham u
ROM (Read Only Memory – faqat o‟qish uchun) deb ataladi. IBM PC
kompyuterlarda bu xotira kompyuter jihozlarini ishlashini tekshirish, amaliyot
tizimini boshlang‟ich yuklanishini tahminlash, qurilmalarga xizmat ko‟rsatishning
asosiy funktsiyalarini bajarish uchun ishlatiladi.
Kesh xotira. Kesh xotira kompyuter ishlash tezligini oshirish uchun
ishlatiladi. U tezkor xotira va mikroprotsessor orasida joylashgan bo‟lib, uning
yordamida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez
bajariladi. SHuning uchun kompyuter xotirasining ko‟proq ishlatiladigan qismi
nusxasini kesh xotirada saqlab turadi. Mikroprotsessorning xotiraga murojaatida,
avvalo, kerakli dastur va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Berilganlarni kesh
xotirada qidirish vaqti tezkor xotiradagiga nisbatan ancha kam bo‟lgani uchun kesh
xotira bilan ishlash vaqti ancha kam bo‟ladi. Pentium 2, 3 kompyuterlarda kesh
xotira hajmi 512 Kb ni tashkil qiladi.
Videoxotira. Videoxotira monitor ekraniga video ma‟lumotlarni
(videotasvirlarni) saqlab turish uchun ishlatiladi. SHuni aytish lozimki,
videotasvirlar (ayniqsa rangli) kompyuter xotirasida ko‟p joy egallaydi. SHuning
uchun video xotira hajmi qancha katta bo‟lsa, shuncha yaxshi albatta.
Videoxotiraning 1 Mbaytdan kam bo‟lmagani yaxshi.
Tashqi xotiralar. Kompyuter o‟chiq yoki yoqiq xolatida xam bunday
xotiralardagi ma‟lumotlar saqlanib qoladi va uni yana ishlatish mumkin.
Egiluvchan disklar. Ularning diametri 3.5 dyum (89 mm) bo‟lib, hajmi 1,44
Kbgacha ma‟lumotni saqlashga mo‟ljallangan magnit qobiqli diskdan iborat.
Bunday diskdan ma‟lumotni o‟qish va unga ma‟lumotlarni yozish tezligi juda
kichik.
qattiq disklar. qattiq disklar ma‟lumotlarni uzoq vaqt saqlashga
mo‟ljallangan disklardir. Ular ikki tarafi magnit qobig‟i bilan qoplangan 1 tadan 5
tagacha aylana metal plastinalardan iborat bo‟lib, umumiy o‟qda katta tezlikda
to‟xtovsiz aylanib turadi. Bunday disklarni mexanik buzilishini oldini olish
maqsadida maxsus metal korpus bilan himoyalab qo‟yiladi. Ularning hajmi xozirda
300 Gbgachani tashkil qiladi.
Lazerli (kompakt) disk. Keyingi paytda bu qurilma juda
muhim rol o‟ynamoqda. Uning asosiy sababi unga 650 - 700
Mbayt hajmdagi ma‟lumotni sig‟ishi bo‟lsa, ikkinchi
tomondan uni ishlatishda qulayligi bilan alohida ehtiborga
loyiq. Uning CD ROM, CD R va CD RW ko‟rinishdagilari
mavjud bo‟lib, birinchisiga zavodda maxsus usul bilan
yoziladi va faqat o‟qish uchun mo‟ljallangan, ikkinchisi
ma‟lumotlarni faqat bir marta yozishga mo‟ljallangan va
oxirgisi ma‟lumotlarni ko‟p marta yozish uchun keng qo‟llanilmoqda. Bunday
disklarning ikki tarafiga xam yoziladiganlari xozirgi kunda keng qo‟llanilayapti.
DVD disklar. Bu nomdagi disklar raqamli ko‟pmaqsadli audio-video
ma‟lumotlarni saqlashga mo‟ljallangan bo‟lib, ularning ma‟lumot sig‟imi 4.7
Gbdir. Ularning xam faqat bir marta va ko‟p marta yoziladigan ko‟rinishlari
mavjud. Bunday disklarning xam ikki tarafiga yoziladiganlari bor.
Flesh-xotira. Bunday xotira qurilmasi mikrosxemelardan iborat bo‟lib
kompyuterning USB portiga ulanadi. Unlarning 2, 4, 8, 16, 32 Gb va undan katta
hajmlilari xam mavjud. Ularga ma‟lumotlarni katta tezlikda yozib olish va saqlash
imkoni bor.
Disk
yurituvchilar
(Diskovodi).
Bu
qurilmalarning
ayrimlari
tashqi
xotiralarga
ma‟lumotlarni yozish va o‟qish, ayrimlari esa faqat
ulardan ma‟lumotlarni o‟qish uchun xizmat qiladi.
Egiluvchan 3.5 dyumli disklarga ma‟lumotlarni
xam yozish xam o‟qish uchun xizmat qiladigan disk
yurituvchilar nisbatan arzon narxda bo‟lgani uchun,
ularni barcha shaxsiy kompyuterlarga o‟rnatilgan
bo‟ladi.
qattiq disklar kompyuterni ishlashi uchun kerak bo‟ladigan xizmatchi
dasturlarni va foydalanuvchining ma‟lumotlarini uzoq muddat saqlashga
mo‟ljallangan. Ularning xajmi juda katta bo‟lgani uchun undagi ma‟lumotlarni
qidirib topish yoki ma‟lumotlarni saqlash uchun bo‟sh joy tanlash birmuncha vaqt
talab qiladi. SHuning uchun bunday diskning xar bir qavtida shu diskni xar ikkala
tarafini o‟qiydigan golovkalar o‟rnatilgan. Diskni esa odatda mantiqiy ravishda
ikki yoki undan ko‟p bo‟laklarga bo‟lib xar birini aloxida disk deb ehlon qilishadi.
SHuning hisobiga diskda ma‟lumot bilan ishlashda katta tezlikka erishiladi.
Lazerli disklarga odatda zavodda yuqori aniqlikdagi lazer yordamida
ma‟lumotlar yoziladi va keyinchalik bu ma‟lumotlarni faqat CD ROM qurilmasi
yordamida o‟qiladi. Xozirgi kunda CD Writer va DVD RW qurilmalari xam bor
bo‟lib, ular yordamida lazer disklarga kompyuterning o‟zida ma‟lumot yozish va
o‟qish mumkin.
Drayverlar. Bu shunday dasturki, u mahlum qurilmalarni amaliyot tizimi
bilan birga ishlashini tahminlaydi. Agar tizimga biror qurilma ulangan bo‟lsayu
unga mos drayver o‟rnatilmagan va sozlanmagan bo‟lsa, u xolda Windows bunday
qurilmani tanimaydi. Masalan: klaviatura, monitor, disk, printer va boshqa
qurilmalar drayverlari bor.
Shina.
Barcha adapterlar mikroprotsessor va xotira orqali berilganlarni
ayirboshlovchi magistral yo‟l deb ataluvchi shinalar orqali bog‟langan bo‟ladi.
SHunday qilib, oddiy so‟z bilan aytsak, shinalar turli qurilmalarni bog‟lovchi
maxsus simlardir. Kompyuterda bir qancha shinalar bo‟lishi mumkin.
Kompyuterlarning elektron tuzilmasi elektron plata deb ataluvchi modullardan
iborat. Uning modul tuzilishiga ega bo‟lishi kompyuterlar tahmirlanishini oson
bajarish, uni foydalanuvchi ehtiyojiga qarab yig‟ish va o‟zgartirish imkoniyatini
beradi.
| 