Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
197
Keyingi yillar istiqlol davri
o‘zbek
nazmida, ko‘proq insonga, uning qalbiga,
“men"dagi “men"iga qaratilgan
asarlar maydonga keldi va kelmoqda. Ana shunday
tuyg‘ulari ummoniga g‘arq
qila oladigan, she'rlari orqali umuman o‘zgacha bir
olamga olib kiradigan, Go‘zal Begim ta'biri bilan aytganda “dardlari yuqumli"
ijodkor Oydinnisodir. Uning she'rlarida insoniy tuyg‘ular va iztirob yetakchilik
qiladi. Lirik qahramon kitobxon ongida bo‘y ko‘rsatadi va dardli misralar yurakka
singadi. Xuddi, quyidagi misralardagi kabi:
Ehtimol, baxtsizlik bexabar
Mening ko‘zgumdagi aksidan.
Manglayimni g‘ijimlab boqar,
Qochib bo‘lmas sira dastidan.
Badiiy asar tilida tasviriy vosita juda qadimiy va keng qo‘llanuvchi lingvistik
xususiyatdir. Unda tilning rang-barang uslubiy imkoniyatlari o‘z ifodasini topadi.
Davrlar o‘tishi bilan ijtimoiy-siyosiy hayotda yangilanish bo‘lgani sari badiiy tilda
ham yangicha jilolar paydo bo‘ladi, tasviriy vositalar yangicha mazmun kasb etadi,
tilning o‘ziga xos uslubiy bo‘yoqlarini namoyon etadi. Shu sababli ham sintaktik
figuralar va troplarning yozuvchi va shoirlar tili va uslubi doirasida o‘rganish
tilshunoslik fani oldida hamisha dolzarb va muhim masalalardan biri bo‘lib qoladi.
Shuning uchun ham tilshunoslikda badiiy tasvir vositalarini o‘rganishga katta e'tibor
bilan qaralmoqda.
Oydinniso she'riyati ham o‘zining bir qator badiiy tasviriy vositalarga boyligi
bilan ajralib turadi. Shunday uslubiy figuralardan biri so‘zlar takroriga asoslangan
anafora hodisasidir. Takrorning mazkur turiga shoira ijodidan juda ko‘plab misollar
keltirish mumkin. Shuni ta'kidlash joizki, anafora hodisasi ma’noni kuchaytirishga,
nutqni ta’sirchan qilishga xizmat qilsa-da, eng asosiysi misralardagi semantik ma’no
hisoblanadi. Ijodkor badiiy tasvir vositasiga muvofiq she’r yozib, semani unutsa,
kutilgan natijani ololmasligi mumkin. O‘zbek tilshunosligida
badiiy matn tadqiqi
sohasida jiddiy izlanish olib borgan olim M. Yo‘ldishev “Badiiy matn
lingvopoetikasi” asarida ham shakl va mazmunning uyg‘unligi tamoyili haqida aytib
o‘tgan.
Anafora Oydinniso misralarida semantik ma’no bilan muvofiq va mutanosib
tarzda qo‘llanilgan:
Onam hali yosh deb aldangan gumroh
Onam mangudir deb adashgan banda.
Qotib qolgan osmonning ko‘ksi
Qotib qolgan yer yana ko‘proq.
Oshkor aylagandek butoq, yaproqlar
Oshkor aylayverdi yuragim zorin.
Qirq yomg‘irdan sidirdim g‘amni,
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
198
Qirq yomg‘irim quvonchga do‘ndi.
ochiq tasvirlashga xizmat qiladi. Har lahza bir orzu chorladi imlab,
Har lahza o‘rtadi mumtoz ayriliq.
Shuncha uzoq uchdingmi g‘arib,
Shuncha uzoq kechikkuningcha…
Yuqoridagi misralardan ko‘rinib turibdiki, so‘zlarni takror qo‘llash she'rning
ma’nosiga putur yetkazmagan. Aksincha, ma’noni to‘laroq ochish va fikrni to‘laroq
yetkazish uchun xizmat qilgan.
Ketib borayapman, bilmam qayoqqa,
Ketib borayapman, men ketmog‘im shart.
Tortib borayotir
yuragim ortga,
Tortib borayotir bir davosiz dard.
1
Yuqoridagi misralarda anaforaning ishlatilishi kitobxonni lirik qahramon
kechinmalari girdobiga kiritadi. Ularni bir-biriga yaqinlashtiradi. Ijodkor
tuyg‘ularini bir qadar
Shoira ijodida faqatgina so‘zlar takrori emas, balki,
tovushlar takroriga
asoslangan alliteratsiya hodisasi ham kuzatiladi. Alliteratsiya nutqdagi tovush
takrori demakdir.
2
Alliteratsiyadan ham me'yorida va eng asosiysi badiiy tasvir
vositasiga zo‘r bermasdan, ma’noga zarar yetkazmay qo‘llash lozim. Oydinniso
she'rlarida alliteratsiyadan me'yorida va semantik ma’no
bilan mushtarak holatda
foydalnilgan. “Poyonsiz ko‘ngilni ko‘mib kuzlarga" “k" tovushidan, “Qarog‘imda
quyosh qadalgan" “q" tovushidan alliteratsiyaning namunalari yuzaga kelgan.
Oydinniso til vositalarining birikmalar shaklidagi aktuallashuviga asoslangan
oksyumoron hodisasidan ham she'rlarida ajoyib obrazlilikni yuzaga keltirishda
foydalangan.
Ko‘zyosh kabi tovushsiz isyon
Va
shovqinli jimlik kulguday
Haqiqatday haqsiz bir gumon
Va unga inonmoq o‘lguday.
Bilamizki, oksyumoronda ma’nolari bir-biriga yopishmaydigan so‘zlar
yonma-yon ishlatilib, yangi ma’no kasb etadi. “tovushsiz isyon", “shovqinli jimlik"
poetik vositalari ham xuddi shunday vazifani bajargan. Biron odamga yoki tuzumga
nisbat ko‘tarilgan g‘alayon isyondir. Va u tovushsiz bo‘lmaydi. Jimlik esa,
tovushsizlikdir, u qanday qilib shovqinli bo‘lishi mumkin? Mantiqan o‘ylaganda bu
mumkin emas. Biroq, shoiraning ushbu misralari butun bir yaxlit asar serjiloligini
oshirishga xizmat qilgan.
1
