Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
325
Kataxreza - qadimgi yunoncha “katachresis” atamasi “soʻzni suiste’mol qilish,
notoʻgʻri ishlatish” deb tarjima qilingan. Lugʻatlarda bu tushuncha mos kelmaydigan
ma’noga ega boʻlgan soʻzlardan tashkil topgan soʻz birikmasi, nutqning burilishi
sifatida ta’riflanadi. Ya’ni, bunday iborada to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nosi mantiqiy
birikmaydigan so‘zlarning ko‘chma ma’noda qo‘llanishidan kelib chiqadigan
mantiqiy nomuvofiqlik yuzaga keladi. Aynan shu xususiyat kataxrez haqida stilistik
trop sifatida gapirishga imkon beradi, chunki bu hodisa qoʻshma soʻzlarning
ma’nosini o‘zgartirish bilan bog‘liq. Bunday nomuvofiqlikka misol sifatida:
oydin
kecha, oq tunlar, qizil siyoh kabi. va hokazo iboralarni keltirish mumkin.
Ushbu tushunchani va “oksimoron” ni aralashtirmang. Oksimironda, qarama-
qarshi, zid ma’noli sozlar ishlatiladi. N. A. Nekrasovning “Yashil shovqin” nomdagi
she’ridagi “sokin shovqin” va “yashil shovqin” iboralarini taqqoslaylik. Birinchisi,
oksimoronga misol, chunki tarkibiy soʻzlar qarama-qarshi ma’noga ega. Ikkinchisi
aniq kataxrezadir, chunki “yashil” sifatdoshi “shovqin” otiga qoʻllanilmaydi, balki
majoziy ma’noda (“bahor”) yangi tasvir ma’nosini ifodalaydi. Bundan tashqari,
oksimoron - nutq figurasi, kataxreza esa – tropi, ya’ni soʻzlarning toʻgʻridan-toʻgʻri
ma’nodan koʻchma ma’noga oʻzgarishiga asoslangan aylanmadir.
Kataxreza haqida birinchi eslatma miloddan avvalgi 1-asrga togʻri keladi. Rim
notiq olimi Kvintilian o‘zining notiqlik darsligida bu tushunchaga ta’rif bergan.
Muallif buni aniq ta’rifga ega boʻlmagan boshqa bir atamani tushuntirish uchun
moslashtirish usuli sifatida tushundi. Shuningdek, rim ritorikasida “abusio” atamasi
qoʻllanilgan boʻlib, bu yangi obraz yaratish uchun ikki metafora birikmasini
bildirgan.
Qadimgi ritorika va komediyada kataxrezadan hajviy effekt yaratish, absurd
tasvirlash va qiyoslashlarda foydalanilgan. Bunday allegorik iboralarning badiiy
ta’siri Yevropa shoir va yozuvchilari tomonidan ham yuqori baholangan.
Kalka (fransuzcha calque – nusxa, taqlid). Oʻzga til materialidan qismma-
qism nusxa оlish yoʻli bilan hоsil qilingan soʻz yoki bоshqa bir til birligi. Kalkalar
leksik, semantik, frazeоlоgik boʻlishi mumkin. Masalan, temir yoʻl soʻzi rus tilidagi
железная дорога, yarim oʻtkazgich-полупроводник soʻzining kalkasidir.
Kalkalashning bu turi toʻliq kalka sanaladi, chunki unda boshqa til soʻzining ifoda
materiali oʻzbek tili materiali bilan toʻliq almashtirilgandir. Ba’zan boshqa til
soʻzining bir qismi oʻzgarishsiz olinadi, qolgan qismi esa oʻzbek tili materiali bilan
almashtiriladi. Qiyos qiling:
mikroo‘g‘it < rus. микроудобрение, ultratovush <
