3) Geksagonal kristall (GK) panjara: bunday kristall panjarada 17 ta atom bo‘lib, ularning 12 tasi 6 yoqli prizmaning burchaklari uchida, 2 tasi prizmaning ustki va ostki yoqlari markazlarida, 3 tasi prizmaning o‘rta qismida joylashadi (3.8-rasm).
3.8-rasm. Geksagonal kristall panjarasining sxemasi
Bunday kristall panjara rux, magniy, kobalt, titan, berilliy kabi elementlar uchun xosdir. [9]
Quyida ba’zi elementlar haqida ma’lumotlar keltirilgan (3.2-jadval).
3.2-jadval
Ba’zi elementlarning xarakteristikasi
Element nomi
|
Kimyoviy belgilanishi
|
Atom raqami
|
Atom massasi,
g/mol
|
20°C da zichligi,
g/sm3
|
20°C da kristall panjarasi
|
Atom radiusi, nm
|
Ion radiusi, nm
|
Valentligi
|
Erish harorati, °C
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
Alyuminiy
|
Al
|
13
|
26,98
|
2,71
|
YoMK
|
0,143
|
0,053
|
3+
|
660,4
|
Argon
|
Ar
|
18
|
39,95
|
–
|
–
|
–
|
–
|
Inert
|
-189,2
|
Bariy
|
Ba
|
56
|
137,33
|
3,5
|
HMK
|
0,217
|
0,136
|
2+
|
725
|
Berilliy
|
Be
|
4
|
9,012
|
1,85
|
Gekso.
|
0,114
|
0,035
|
2+
|
1278
|
Bor
|
B
|
5
|
10,81
|
2,34
|
Trigo.
|
–
|
0,023
|
3+
|
2300
|
Brom
|
Br
|
35
|
79,90
|
–
|
–
|
–
|
0,196
|
1-
|
-7,2
|
Kadmiy
|
Cd
|
48
|
112,41
|
8,65
|
Gekso.
|
0,149
|
0,095
|
2+
|
321
|
Kalsiy
|
Ca
|
20
|
40,08
|
1,55
|
YoMK
|
0,197
|
0,100
|
2+
|
839
|
Uglerod
|
C
|
6
|
12,011
|
2,25
|
Gekso.
|
0,071
|
0,016
|
4+
|
3367
|
Seziy
|
Cs
|
55
|
132,91
|
1,87
|
HMK
|
0,265
|
0,170
|
1+
|
28,4
|
Xlor
|
Cl
|
17
|
35,45
|
–
|
–
|
–
|
0,181
|
1-
|
-101
|
Xrom
|
Cr
|
24
|
52,00
|
7,19
|
HMK
|
0,125
|
0,063
|
3+
|
1875
|
Kobalt
|
Co
|
27
|
58,93
|
8,9
|
Gekso.
|
0,125
|
0,072
|
2+
|
1495
|
Mis
|
Cu
|
29
|
63,55
|
8,94
|
YoMK
|
0,128
|
0,096
|
1+
|
1083
|
Ftor
|
F
|
9
|
19,00
|
–
|
–
|
–
|
0,133
|
1-
|
-220
|
Galiy
|
Ga
|
31
|
69,72
|
5,90
|
Orto.
|
0,122
|
0,062
|
3+
|
29,8
|
Germaniy
|
Ge
|
32
|
72,64
|
5,32
|
Olmos YоMK
|
0,122
|
0,053
|
4+
|
937
|
Oltin
|
Au
|
79
|
196,97
|
19,32
|
YoMK
|
0,144
|
0,137
|
1+
|
1064
|
Geliy
|
He
|
2
|
4,003
|
–
|
–
|
–
|
–
|
Inert
|
-272 (26atm)
|
Vodorod
|
H
|
1
|
1,008
|
–
|
–
|
–
|
0,154
|
1+
|
-259
|
Yod
|
I
|
53
|
126,91
|
4,93
|
Orto.
|
0,136
|
0,220
|
1-
|
114
|
Temir
|
Fe
|
26
|
55,85
|
7,87
|
HMK
|
0,124
|
0,077
|
2+
|
1538
|
Qo‘rg‘oshin
|
Pb
|
82
|
207,2
|
11,35
|
YoMK
|
0,175
|
0,120
|
2+
|
327
|
Litiy
|
Li
|
3
|
6,94
|
0,534
|
HMK
|
0,152
|
0,068
|
1+
|
181
|
Magniy
|
Mg
|
12
|
24,31
|
1,74
|
Gekso.
|
0,160
|
0,072
|
2+
|
649
|
Marganes
|
Mn
|
25
|
54,94
|
7,44
|
Kub
|
0,112
|
0,067
|
2+
|
1244
|
Merkuriy
|
Mc
|
80
|
200,59
|
–
|
–
|
–
|
0,110
|
2+
|
-38,8
|
Molibden
|
Mo
|
42
|
95,94
|
10,22
|
HMK
|
0,136
|
0,070
|
4+
|
2617
|
Neon
|
Ne
|
10
|
20,18
|
-
|
-
|
-
|
-
|
Inert
|
-248,7
|
Nikel
|
Ni
|
28
|
58,69
|
8,90
|
YoMK
|
0,125
|
0,069
|
2+
|
1455
|
Niobiy
|
Nb
|
41
|
92,91
|
8,57
|
HMK
|
0,143
|
0,069
|
5+
|
2468
|
Azot
|
N
|
7
|
14,007
|
–
|
–
|
–
|
0,01-0,02
|
5+
|
-209,9
|
Kislorod
|
O
|
8
|
16,00
|
–
|
–
|
–
|
0,140
|
2-
|
-218,4
|
Fosfor
|
P
|
15
|
30,97
|
1,82
|
Orto.
|
0,109
|
0,035
|
5+
|
44,1
|
Platina
|
Pt
|
78
|
195,08
|
21,45
|
YoMK
|
0,139
|
0,080
|
2+
|
1772
|
Kaliy
|
K
|
19
|
39,10
|
0,862
|
HMK
|
0,231
|
0,138
|
1+
|
63
|
Kremniy
|
Si
|
14
|
28,09
|
2,33
|
Olmos YоMK
|
0,118
|
0,040
|
4+
|
1410
|
Kumush
|
Ag
|
47
|
107,87
|
10,49
|
YoMK
|
0,144
|
0,126
|
1+
|
962
|
Natriy
|
Na
|
11
|
22,99
|
0,971
|
HMK
|
0,186
|
0,102
|
1+
|
98
|
Oltingugurt
|
S
|
16
|
32,06
|
2,07
|
Orto.
|
0,106
|
0,184
|
2-
|
113
|
Qalay
|
Sn
|
50
|
118,71
|
7,27
|
Tetro.
|
0,151
|
0,071
|
4+
|
232
|
Titan
|
Ti
|
22
|
47,87
|
4,51
|
Gekso.
|
0,145
|
0,068
|
4+
|
1668
|
Volfram
|
W
|
74
|
183,84
|
19,3
|
HMK
|
0,137
|
0,070
|
4+
|
3410
|
Vanadiy
|
V
|
23
|
50,94
|
6,1
|
HMK
|
0,132
|
0,059
|
5+
|
1890
|
Rux
|
Zn
|
30
|
65,41
|
7,13
|
Gekso.
|
0,133
|
0,074
|
2+
|
420
|
Sirkoniy
|
Zr
|
40
|
91,22
|
6,51
|
Gekso.
|
0,159
|
0,079
|
4+
|
1852
|
Dislokatsiyalar
Ideal va real jismlar degan tushunchalar mavjud. Kristallardagi atomlari aniq va yuqori tartibda joylashgan jismlar ideal kristall panjaraga ega deyiladi. Aslida esa kristall panjara tugunlarining ba’zilarida atom bo‘lmasdan, tugun bo‘sh bo‘lishi yoki kristall panjara atomlari orasiga ortiqcha atom joylashishi ham mumkin. Bunday hol kristall panjaraning nuqsoni deyiladi. Real (haqiqiy) kristall panjaralar ana shunday nuqsonli tuzilishga ega bo‘ladi. Kristall panjara nuqsonlari o‘lchamlarga ega bo‘lib, nuqtali, chiziqli hamda sirtqi nuqsonlarga bo‘linadi. Nuqtali nuqsonlar uch yo‘nalishda o‘lchamlarga ega emas. Bunday nuqsonlar kristall panjaralarda eng ko‘p uchraydi. Kristall panjara tugunlarida atom bo‘sh qolishi vakansiya deyiladi. Atomlar orasiga o‘zga atomning suqilib kirib qolishi singdirilgan atom deyiladi. Vakansiya istalgan kristall panjarada uchrasa, singdirilgan atom zichligi kichikroq bo‘lgan kristall panjaralarda uchraydi. Ikki o‘lchamga ega bo‘lgan nuqsonlar chiziqli nuqsonlar deyiladi. Bunday nuqsonlar kristallanish jarayonida yoki plastik deformatsiya natijasida vujudga keladi (3.9-rasm).
|
