4
ifodalanadi). Mazkur kodlash usuli hozirgi kunda ham qo'llanib kelinmoqda.
Morze
kodlash usulini notekis (o'zgaruvchan) kod deb yuritiladi. Insoniyatga ma'lum belgilar
bu usuldagi ikki yoki undan ko'p belgilar yordamida ifodalanadi. Umuman, kodlash
usulida ishtirok etgan belgilar soni (hajmi) bir xil bo'lsa tekis kodlash usuli, belgilar
soni (hajmi) bir xil bo'lmasa notekis kodlash usuli deb ataladi.
Mazkur usul yordamida "elektron" so'zini yozsak, u quyidagi ko'rinishga ega
bo'ladi.
Bir tomondan, Morze usulida belgilarning turli
boshqa belgilar bilan hamda
ularning bir nechtasi bilan ifodalanishi mazkur usulning keng qo'llanilishiga to'siqlik
qilsa, ikkinchi tomondan, uning faqat ikki belgi - nuqta va tiredan iboratligi uni texnik
vositalarda qo'llash imkonini beradi. Morze usuli notekis kodlash usuliga, quyidagi
usullar tekis kodlash usuliga misol bo'ladi.
Axborotni kodlashning yana bir eng sodda usuli - bizga ma'lum bo'lgan alifbodagi
harflarni ularning tartibini ko'rsatuvchi sonlar bilan almashtirishdan iborat:
Bu
usuldan foydalansak, masalan, "Bugun havo lssiq" degan axborot quyidagi
ko'rinishni oladi:
02 20 06 20 13 07 01 21 14 08 18 18 08 16
5
Bu holda tinish belgilari va boshqa kerakli belgilarni ham maxsus sonlar bilan
ifodalash va ularni matnga kiritish mumkin. Alifbodagi
harflar ketma-ketligini
tartiblashning anchagina usuli mavjud. Masalan, quyidagi tartibni olamiz:
Bu aralashtirilgan alifbo usuli deyiladi. Havo issiqligi to'g'risidagi yuqoridagi
matn bu holda quyidagi ko'rinishni oladi:
03 18 14 18 27 34 12 16 17 11 28 28 11 21
Mazkur axborotni yuqorida keltirilgan jadvaldagi ma'lumotlarni bilmasdan qayta
kodlash juda murakkab.
Axborotlarni kodlash ma’lumotlarni uzatish va saqlash qulay bo’lgan ko’rinishda
ifodalashdir. Tor ma’noda aytganda “kodlash” atamasi, ma’lum bir ma’lumotning bir
ko’rinishidan saqlash, uzatish, qayta ishlash oson bo’lgan boshqa ko’rinishga
o’tkazishdir. Odatda kodlashda har bir shakl alohida belgi bilan taqdim etiladi.
Kompyuter faqat raqamli ko’rinishda aks ettirilgan axborotni qayta ishlashi mumkin.
Boshqa barcha ma’lumotlar (masalan, tovush, tasvir, priborlarning ko’rsatkichlari va
boshqalar) kompyuterda qayta ishlanishi uchun raqamli formada tavsiflanishi kerak.
Masalan, musiqiy tovushni raqamli formaga o’tkazish uchun, ma’lum chastotadagi
tovush intensivligini katta bo’lmagan vaqt oralig’ida o’lchab, har bir o’lchash
natijalarini raqamli shaklda tasvirlash mumkin. Kompyuter dasturlari yordamida qabul
qilingan ma’lumotlarni o’zgartirish mumkin, masalan turli
xil tovushlarni bir-biriga
bog’lash.
Analog usulda kompyuter matnli axborotni qayta ishlashi mumkin. Kompyuterga
kirishda har bir harf ma’lum
son bilan kodlanadi
, chiqishda tashqi qurilmalar(ekran
yoki printer) inson idrok etishi uchun bu sonlardan harflarning tasvirini hosil qiladi.
6
Harflar to’plami va sonlarning mos kelishi belgilarni kodlash deyiladi. Qoidaga ko’ra
kompyuterda barcha sonlar nol va bir yordamida ifodalanadi(insonlar qanchalik
o’rganib qolishgan bo’lsa ham , o’nlik sanoq sistemasidan emas). Boshqacha aytganda,
kompyuterlar bu qurilmalarda qayta ishlash sezilarli darajada oson kechganligi uchun
odatda ikkilik hisoblash tizimida ishlaydi. Kompyuterga
sonlarni kiritish va ularni
o’qish uchun chiqarishda inson o’nlik formada amalga oshishiga o’rganib qolgan bo’lsa
ham, barcha zarur o’zgartirishlarni kompyuterdagi dasturlar bajaradi.
