4.
Havas
(mazkur kasbga, faoliyat sohasiga). Ishga havasi (rag`bati)
bo`lgan bunday kishini mehnatchi sifatida inson taraqqiyotining mazkur bosqichida
kasbga yaraoqlilikning oliy darajasi deb hisoblash mumkin.
Bu yerda gap odamni
boshqalardan ajratib turadigan sifatlar to`g`risida bormoqda. Kishi taxminan o`zi
bilan bir xil sharoitda ishlayotgan va o`qiyotgan tengdoshlarridan yaqqol ajralib
turadi. Kasbga yaroqlilikning bunday darajasiga quyidagicha ta`rif berish mumkin:
“Siz faoliyatning shu sohasida, ha, ayni mana shu sohada yaxshi mutaxassis bo`lib
yetishasiz”.
Kasbga yaroqlilik- tug`ma sifat emas. U mehnat faoliyatida shakilanib boradi.
Mehnat jarayonida faqat professional idrok, xotira va tafakkur rivojlanibgina
qolmay, odamda muayyan xulq-atvor tipi ham, uning jamoatchilkka xos yo`nalishi
ham, talabchanligi ham,
burchni anglash hissi ham, shaxsning boshqa shu singari
fazilatlari ham rivojlanib boradi. Ko`pchilik kasblarda ularga yaroqlilik masalasida
odamda mutloq talblar qo`yilmaydi; unga yetishmaydigan zarur fazilatlar,
xususiyatlar, qobilyatlar o`rnini boshqalarini rivojlantirish hisobiga qoplash mumkin.
Odamda mavjud bo`lgan barcha fazilatlarni kasbiy jihatdan qimmatli, zararli yoki
neytral sifatlar bilan deb bir necha turga ajratish mumkinmi? Yo`q. Gap shundaki,
hatto eng oddiy biror kasb to`g`risida gap ketganda ham kasbiy jihatdan yagona va
shubhasiz qimmatli fazilatlar to`g`risida gapirib bo`lmaydi.
Misol uchun, ko`p
stanokchi-to`quvchilik kasbini olib ko`raylik. Ularning bir xillari tez harakat qilish
hisobga yuksak natijalarga erishadilar, boshqalar esa ehtiyotkorlik, puxta ishlash,
ishning ko`zini bilish hisobiga yutuqqa erishadilar, uchinchi bir xillarri, esa ishni bir
maromda, bir xil sur`atda tashkil etish hisobiga muvaffaqiyatga erishadilar. Xodim
qanchalik malakali bo`lsa, u o`zining kuchli tomonlaridan shunchalik ko`proq,
maksimal darajada foydalanadi hamda o`zining
zaif tomonlarini yengib, har xil
vositalar bilan ularning o`rnini qoplaydi. Natijada ishda takrorlanmas individual
uslub vujudga keladi. Shuning uchun ham: “Ish ustasidan qo`rqar”- degan dono
maqol ro`qilgan.
Odamning o`z kasbiga yaroqli ekanini quyidagi asosiy fazilatlariga qarab
belgilanadi: fuqoralik fazilatlari (masalan, vatanparvarlik,
jamoatchilik, umumiy
foyda uchun mehnat qilish ehtiyoji va b.); mehnatsevarlik, mehnatga halol
munosabatda bo`lish, mazkur sohadagi faoliyatga nisbatan ijobiy qiziqish va
mayllarning mavjudligi, aql-idrokning
keng va rerangligi,, puxtalik, intizpomlilik,
o`z0o`zini nazorat qilishning rivojlanganligi, tashabbuskorlik, salomatliligining
yaxshiligi va boshqa shunga o`xshash sifatlar maxsus qobiliyatlar ( masalan, pianino
va rayollarni sozlovchi kishi uchun musiqani tinglay
olish qobiliyatining yaxshi
rivojlangan bo`lishi, yetakchi uchun ko`pchilik bilan muloqatga kirishib, tezda til
topishib keta olish qobiliyati zarur va h.). O`z kasbingizga yaroqlilik uchun zarur
bo`ladigan ayrim fazilatlarni o`zingiz muntazam ravishda shakllantirib borishingiz
mumkin va lozim.
Biz hozir “odam-kasb” formulasidagi o`zaro aloqadorlikning bir tamonini qarab
chiqdik. Endi odam uchun kasbning o`zi yaroqsiz bo`lib qolishi mimkin bo`lgan
holat to`g`risida gaplashamiz. Buni quyidagi misolni ko`rib qarab chiqish orqali
tushuntirish mumkin.
Konstruktorlar qudratli yuk ko`tarish mashinasi yaratdilar, lekin buni qarangki, bu
mashinani boshqarish juda og`ir ekan (tushirish,
tormozlash, to`xtatish richagini
bosish, uni bir joydan ikkinchi joyga surish uchun haddan tashqari katta jismoniy
kuch talab qilar ekan). Bunday holda kishining, masalan, ayol kishining bu
mashinada mashinist bo`lib ishlashi bu kasbga loyiq emasligi to`g`risida gapirib
o`tirmasa ham bo`ladi, Mashinani boshqarish usulini o`zgartirish kerak bo`ladi.
Yuqorida aytilganlardan
shunday xulosa kelib chiqadiki, odamning kasbga
yaroqliligi o`zgaruvchan omildir. Kasbga yaroqlilikni shakllantirish – bu faqat
odamdagi muayyan fazilatlarni (masalan, o`z-o`zini tarbiyalash vositalari bilan)
rivojlantirishdagina iborat bo`lib qolmay, shu bilan birga mehnat sharoitini, ishlab
chiuqarish vositalarini o`zgartirishni ham taqoza etdi.
