5.3. Quyoshdan issiqlik energiyasi olishda foydalanish Quyosh kollektorlarining issiqlik ta’minot tizimini o‘rganish Quyosh kollektorlari quyosh nurlanishi energiyasini yutib uni muhit issiqlik
energiyasiga aylantiradi (odatda suv yoki havo) va isitish va issiq suv ta’minoti uchun
foydalaniladi. Quyosh kollektorlarining har xil turlari mavjud:
- Yassi
- Vakuumli
- Konsentratorlardan foydalanish orqali
Eng ko‘p tarqalgan suyuqlik yassi kollektori issiqlik yutuvchi panel (absorber)
va issiqlik tashuvchi sirkulyatsiyasi uchun unga biriktirilgan kanallar (trubkalar)dan
iborat bo‘ladi. Quyosh nurlanishini yutuvchi absorberning yuqori qismi shaffof
izolyatsiyaga ega. Bu konstruksiyaning hamma qismi korpusga biriktirilib, orqa va
yon tomonlari issiqlik izolyasion material bilan qoplangan.
Quyosh kollektorlarining tarixi Quyosh kollektorlarining texnologiyasi o‘ta yangi deb bo‘lmaydi. Quyosh
kollektorining birinchi modeli shishadan, yog‘och korobkadan va ichki qizuvchi
115
qatlamdan yaratilganligi shvetsariyalik olim Goratsiy Sossyur tomonidan XVIII asrda
yaratilgan. Olim shu vaqtda bu konstruksiyaning “kichik, arzon va oddiy” ekanligini
ta’kidlab o‘tgan. Amaliyotda birinchi bo‘lib bunday qurilmadan suv isitish uchun
XIX asr oxirida Janubiy Kaliforniyada foydalanishni boshlashdi. Har xil firmalar
yog‘och qutiga o‘rnatilgan, suv uchun qora bak ko‘rinishidagi va bir tomoni shisha
bilan qoplanib quyoshga orientir qilingan sodda quyosh kollektorlarini ishlab
chiqarishni boshlashdi. Bu holatda suv tun davomida sovib qolib, ertangi kunda
qizishini kutishga to‘g‘ri kelardi. 1909-yilda Kaliforniyada Vilyam Beyl suv uchun
bakdan alohida o‘rnatilgan va issiqlikni issiqlik almashinuvchi kontur orqali
uzatadigan
zamonaviy
yassi
kollektorning
prototopini
yaratdi.
Quyosh
kollektorlarining industriyasi asosan AQSH ning Kaliforniya, Florida shtatlarida
1940-yillarning oxirigacha rivojlandi, so‘ngra suv isitishda elektr va gaz narxi
kamaydi, shu sababli quyosh kollektorlarini ishlab chiqarish to‘xtadi. Quyosh
kollektorlarining ikkinchi istiqboli 1970-yillarda neft krizisi vaqtida narxlar juda
yuqoriga ko‘tarildi. Natijada, ko‘pgina davlatlarda quyosh kollektorlarini massoviy
ishlab chiqarish boshlanib, bu ayniqsa AQSH, Yaponiya, Avstraliya va O‘rta Yer
dengizi hududlarida davom etdi.
Isroilda 1950-yillardan boshlab energiya tanqisligi sezila boshladi. Energiya
tanqisligi shundan iborat ediki, kechqurungi, tungi vaqtlarda suv isitishga Isroil
qonunchiligi tomonidan ta’qiq bor edi. Bunday vaqtda mamlakatda suv isitish quyosh
tizimlarini ishlab chiqarish rivojlandi. 1967-yilga kelib mamlakatning 20% aholisi
quyosh kollektorlaridan foydalanishga o‘tdi. 1970-yillarda energetika krizisi vaqtida
parlament qonun chiqardiki, yangi qurilayotgan uylar suv isitish quyosh tizimlari
bilan ta’minlanishi zarur. Natijada hozirgi vaqtga kelib Isroilda 85% ga yaqin uylarda
quyosh kollektorlari xizmat qiladi. Ular tomonidan ishlab chiqarilgan energiya
mamlakat energiya iste’molining 3% ni tashkil etadi va yiliga 2 mln. barrel neftni
tejaydi.
2000-yillarda energiya resurslarining narxi ko‘tarilishi bilan ishlab chiqarishda
yangi bosqich boshlandi va quyosh kollektorlaridan foydalanish kengaydi. 2010-yil
116
boshlarida sayyoramizda o‘rnatilgan quyosh kollektorlarining quvvati 150 GVt ortib
ketdi (havo kollektorlari va basseynlarni isituvchi quyosh tizimlaridan tashqari).
