196
Ikkinchi uslubning mohiyati - resurs potensialining miqdorini korrelyasiya - regressiya
tahlilidan foydalanish asosida hisoblash, har bir resurs turining tovar mahsulot ishlab chiqarishga
miqdoriy ta’sirini aniqlashdan iborat. Bu uslub bo’yicha hisob-kitoblar qishloq xo’jaligi
hisoblash
markazlariga ega bo’lgan standart dasturlar bo’yicha bajarilishi mumkin.
Uchinchi uslub ishlab chiqarish resurslarini pulda baholashga asoslangan. Mehnat resurslarini
baholash qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda band bo’lgan yillik o’rtacha xodimlar sonini
qo’shimcha mablag’ bilan bitta xodimning chiqib ketish kompensasiya sharoiti normativiga
qo’paytirish yo’li bilan aniqlangan. O’rtacha statistik ma’lumotlar asosida,
sanoat va qishloq
xo’jaligida mehnatning fondlar bilan qurolanishini hisobga olgan holda sanoatda bitta xodimning
ishdan ozod bo’lish xarajatlaridan kelib chiqib hisoblanilgan.
Shuningdek, moddiy resurslarning pulda bahosi qishloq xo’jaligiga taaluqli asosiy ishlab
chiqarish vositalari va moddiy oborot vositalari qiymatining o’rtacha yillik summasi sifatida
aniqlangan. Takroriy hisoblashlardan qutulish uchun asosiy vositalar summasidan ko’p yillik
daraxtlar qiymati chiqarib tashlangan. Chunki u yer resurslarini pulda baholashda bir marta hisobga
olingan. Keyin esa qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida qo’llanilgan resurslar potensialining jami
pulda bahosi ko’rsatkichini hisoblash mumkin bo’lgan.
Lekin, resurslarni (mehnat resurslari va yer resursini) bunday
uslublarda baholashlar ham
ularning haqqoniy qiymatiga uncha yaqin kelaolmas edi. Shuning uchun ishlab chiqarish resurslarini
baholashning boshqacharoq uslublari to’g’risida biz keyingi alohida maxsus boblarda (shu bobning
“Mehnat resurslarini iqtisodiy baholash uslubiyoti” deb nomlangan 8-paragrafida va 6-“Qishloq
xo’jaligining yer-suv resurslari va ulardan samarali foydalanish” bobining “Mulk munosabatlari
sistemasida yer resurslari. yer mulkini ro’yobga chiqarishning iqtisodiy mexanizmi” deb nomlangan
2 -paragrafida) fikr yuritamiz.
Umuman resurs potensiali ko’rsatkichi ishlab chiqarishni boshqarishning turli xil vazifalarini
amalga oshirish uchun foydalaniladi.
1.O’lchash;
2.Tartibga solish;
3.Rag’batlantirish.
Birinchidan: o’lchash funksiyasi, resurs potensialini tashkil qiluvchi elementlarini turli tezlikda
va turli yo’nalishiga (qishloq xo’jaligida mehnat resurslari kamayish tendensiyasiga ega, yer
resurslari o’zgarmaydi, moddiy resurslar esa tez ko’payib turadi)
qarab vujudga keladigan,
shuningdek qishloq xo’jaligini ishlab chiqarish resurslari bilan taminlashni aniqlashda namoyon
bo’ladi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining resurslar bilan ta’minlanishi mutloq va nisbiy
salmoqni aniqlash ko’rsatkichida xarakterlanishi mumkin. Absolyut ko’rsatkich bu resurs bilan
ta’minlanish koeffisiyentidir.
RPmeyor
RPhaqiqiy
RTK
=
Salmog’ini aniqlash ko’rsatkichlari
1.Resurslar bilan ta’minlanish
er
QXyar
RP
RT
.
=
2.Mehnatning resurslar bilan qurollanishi
197
XS
RP
PQ
=
Ikkinchidan, o’lchov funksiyasi, resurs potensialidan foydalanish
samaradorligini baholash
imkoniyatini ifodalaydi.
Uning ko’rsatkichlari quyidagilar.
1.Resurs qaytimi
RP
SM
RQaytimi
=
2.Resurs sig’imi
SM
RP
RS
=
Qo’shimcha ko’rsatkichlar esa quyidagilar:
RP
F
TM
YM
RQaytimi
.
.
=
F
TM
YM
RP
RS
.
.
=
Iste’mol qilingan resurslar potensialidan foydalanish samaradorligining asosiy ko’rsatkichi
yuqorida aytib o’tilganidek, mahsulot tannarxidir.
Uchinchidan, o’lchov vazifasi, qishloq xo’jaligi iqtisodiy samaradorligi va intensivlik darajasini
aniqlash imkoniyati bilan ifodalanadi.
2.Tartibga solish funksiyasi. Resurs potensiali miqdorini hisobga olish yo’li bilan
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlashda teng imkoniyatlar yaratish va xo’jalik
yuritishning iqtisodiy sharoitlarini tenglashtirish imkoniyatlarida aks etadi.
3.Rag’batlantirish funksiyasi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslaridan ancha
samaraliroq foydalanishda ichki imkoniyatlarni izlab topishda namoyon bo’ladi.
Ulardan baholarning tashkil topishida, ixtisoslashtirishni chuqurlashtirishda
foydalanilishi
mumkin.
Resurslarning yuqorida keltirilgan baholash usullari ularning samaradorligini shartli
o’rganishga imkon beradi, holos.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslarning qimmati talab va taklif hamda qiymat
qonunlarining aniq talablari asosida aniqlanishi zarur.
