201
2.Mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi tabiiy, xususan,
yerning umumdorligi
va ob-havo iqlim sharoitlariga bog’liq. Chunki iqlim tez o’zgarib turganligi uchun o’simlik va
hayvonotga qulay sharoit yaratish lozimdir;
3.Ko’p xodimlarning bir qancha mehnat vazifalarini bajarishi. Bunday aralashishning zarurligi
ish turining ko’pligi va bajarish muddatining mavsumiyligidan kelib chiqadi. Qishloq xo’jaligi
xodimi alohida texnologik operasiyalarni bajarishga ixtisoslashgan tor malakali bo’lmasligi kerak.
Qishloq xo’jaligi xodimi ma’lum turdagi pirovard mahsulot yetishtirishga keng ixtisoslashgan
bo’lishi kerak;
4.Ishlab chiqarish jarayonida yer, mollar va boshqa resurslarning mustaqil emasligi. Pirovard
mahsulot natijasiga iqtisodiy javobgarligini ta’minlash uchun xodimlarga
umumiy yerlarni emas,
balki aniq dalalarni, butun hayvonlarni emas, balki aniq mollar bosh sonini berkitib qo’yish lozimdir;
5.Mehnat jarayonlarining o’z-o’zini boshqarishi. Biologik ishlab chiqarish vositalaridan
foydalanish, qishloq xo’jaligida, ayniqsa o’simlikchilikda biologik jarayonda
sharoitlar tez-tez
o’zgarib turadi, shuning uchun bu yerda chetdan turib boshqarish imkoniyati ancha chegaralangan;
6.Xodimlar daromadining o’simlikchilikda va chorvachilikda pirovard iqtisodiy natijalarga
bog’liqligi. Bu bog’liqlik mehnat operasiyalarini bajarish paytida xodimdan
texnologik talablarga
rioya qilishda o’zini qattiq nazorat qilishning bevosita sharti bo’lib hisoblanadi;
7.Xodimlar daromadining faqat ijtimoiy xo’jalikda emas, balkiy dehqon xo’jaligida ham
yaratilishi. Samarali qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uning mehnat resurslari bilan me’yor bo’yicha
ta’minlashishiga bog’liq. Ish kuchi bilan yetarlicha ta’minlanmasligi ishlab chiqarish texnologiyasiga
rioya qilinmaslikka, pirovard natijada mahsulotni yetarlicha olinmasligiga olib keladi.
Mehnat
resurslari bilan me’yordan yuqori darajada ta’minlanganlik esa ish kuchidan kamunum foydalanishga
va mehnat unumdorligining pasayishiga olib keladi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning ish kuchi bilan ta’minlanishi, mehnat bilan ta’minlanish
koeffisenti va mehnat bilan ta’minlanish salmog’i ko’rsatkichlari bilan xarakterlanishi mumkin.
Mehnat bilan ta’minlanish koeffisiyenti (MBTK) mavjud mehnat resurslari miqdorini (xodim,
kishi/soat) unga bo’lgan me’yoriy talabga (MMR) bo’lib topiladi.
MMR
s
MMRMk
MBTK
.
=
MMRM – mavjud mehnat resurslari miqdori,kishi/soati;
MMR - mehnat resurslariga bo’lgan me’yoriy talab, kishi/soati.
Mehnat bilan ta’minlanishning salmog’i ko’rsatkichlari quyidagilar:
a).1 - xodimga to’g’ri kelgan yillik ishlab chiqarish yuklamasining hajmi (k/s)
larSoni
Xo
YillikYU
XS
YYU
dim
=
b).100 ga.qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga to’g’ri kelgan xodimlar soni:
100
*
.
dim
100
*
.
XYaroqliEr
Q
larSoni
Xo
XYE
Q
XS
=
v).1 xodimga to’g’ri kelgan qishloq xo’jaligiga yaroqli yer,
haydaladigan yer va qishloq
xo’jaligi ekinlari maydoni:
202
larSoni
Xo
XYaroqliEr
Q
XYE
Q
dim
mayd.
Ekin
Haydal.Er;
;
.
XS
EM
HE;
;
.
=
g).Bir xodimga to’g’ri kelgan qoramollar va parrandalar (shartli boshga aylantirilganda)
miqdori.
Soni
lar
Xo
Bosh
Shartli
XS
SHB
dim
=
Qishloq xo’jaligida ish kuchining miqdori va harakatini hisoblash uchun quyidagi
ko’rsatkichlar tizimi qo’llaniladi – o’rtacha ro’yxatdagi va o’rtacha
yillik xodimlar soni, ish
kuchining aylanishi va qo’nimsizligi koeffisiyenti. Yildagi o’rtacha ro’yxatdan o’tgan xodimlar
soni yoki ularning umumiy sonnini, 1 yildagi ish kunlar (285) soniga bo’lib topiladi.
285
)
(
dim
`
XS
Soni
lar
Xo
rxs
O
=
O’rtacha yillik xodimlar soni quyidagicha topiladi:
i)
kishi/soat
1995
7
*
285
(
miqdori
k/s.lar
sarflangan
haqiqatda
xodimga
1
yoki
oy
-
12
k/slari
jami
sarflangan
yoki
yig`indisi
soni
i
ro`yxatdag
o`rtacha
oyidagi
har
ng
xodimlarni
O`yxs
=
=
Ish kuchini qabul qilishning aylanish koeffisiyenti quyidagicha topiladi:
soni
xodimlar
i
ro`yxatdag
o`rtacha
soni
r
qilinganla
qabul
davomida
yil
IKQQAK
=
Ishdan ketganlarning aylanish koeffisiyenti quyidagicha topiladi:
soni
xodimlar
i
ro`yxatdag
o`rtacha
soni
imlar
ketgan xod
ishdan
IKAyl.K
=
Ish kuchining qo’nimsizlik koeffisiyenti quyidagicha topiladi:
soni
xodimlar
i
ro`yxatdag
o`rtacha
soni
r
an xodimla
bo`shatilg
ishdan
uchun
buzganligi
intizomini
mehnat
va
ko`ra
xohishiga
o`z
IKQon.K
=
