198
shunday deyilgan: «Har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilish kafolatlanadi, bu himoya
mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishini tekshiruvchi va nazorat qiluvchi organlar,
shuningdek mehnat nizolarini ko’ruvchi organlar tomonidan amalga oshiriladi». Demak, mehnat va
uni amalga oshiruvchi shaxs doimo jamiyatning diqqat e’tiborida bo’lar ekan. Bu borada, haqiqatda,
mehnatni kishilik hayotining asosiy sharti ekanligini va insonnning o’zining ham kamolotga
yetishuvi mehnat orqali amalga oshganligini ta’kidlash joizdir.
Mehnat – bu insoning maqsadli faoliyati bo’lib, bu jarayonda u tabiat predmetlarini o’zining
ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtiradi va o’zgartiradi. O’z kuchini qo’shgani holda inson,
mehnat qurollaridan foydalanib, tabiat bergan materiallarni, kishilarning moddiy va ma’naviy
ehtiyojlarini qondiradigan moddiy ne’matlarga, boyliklarga aylantiradi. Mehnat jarayoni, insoning
ish joyida, uning mehnat faoliyatining ma’lum natijalariga erishishga yo’naltirilgan harakatlarining
to’plamini bildiradi. Bu ma’noda "mehnat jarayoni" tushunchasi, "ishlab chiqarish jarayoni"
tushunchasiga nisbatan ancha tor tushunchadir. Ishlab chiqarish jarayoni har biri ma’lum bir
bosqichni va tayyor mahsulot olishni aks ettiruvchi, bir butun mehnat jarayonlari kompleksi bazasida
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ko’p hollarda ishlab chiqarish jarayoni, inson mehnati
ishtirokisiz ham, tabiiy omillar ta’siri ostida sodir bo’ladi. Mehnat jarayoni, ma’lumki o’z ichiga uch
elementni: mehnat vositasi, mehnat predmetlari va bevosita inson mehnatining o’zini oladi. Ishlab
chiqarish vositalarisiz mehnat jarayoni ma’nosiz bo’ladi, o’z navbatida inson mehnatisiz ishlab
chiqarish vositalari ham o’likdir va hyech narsa yarata olmaydi. Kishilar mehnati ishlab chiqarish
vositalarini harakat qilishga va insonning maqsadini amalga oshirishda birga harakat qilishga majbur
qiladi. Mehnat vositalari va mehnat predmetlarini yarata borib va tabiatga ta’sir etib, inson, o’zini
ham o’zgartiradi, uning malakasi, bilimi va ishlab chiqarish tajribasi oshadi. Jamiyat rivojlanishi bilan
mehnat vositalari takomillasha boradi, ishlab chiqarish jarayoniga yangi-yangi iqtisodiy resurslar jalb
qilinadi. Fan va texnika o’z rivojlanishida qanchalik ilgarilab ketmasin, mehnat jarayonida mehnat
o’zining yetakchilik, hal qiluvchi rolini yo’qotmaydi. Mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi va
uning xarakteri ishlab chiqarish munosabatlari bilan aniqlanadi. Qishloq xo’jaligida amalga
oshiriladigan ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish shunga yo’naltirilganki, bunda har
bir xodimdan, mehnatga xuddi yollanma kunbaychidek befarq va ma’suliyatsiz emas, balki
pirovord natijaga javobgarligini sezgan holda yondoshish, munosabatda bo’lishni talab etiladi. Oxir
oqibat bu mehnatdan uzoqlashish degan g’ovni olib tashlaydi. Xo’jayin va yollanma xodim
o’rtasidagi asosiy farqlar quyidagilardan iborat: birinchidan, xo’jayin ishlab chiqarish vositalariga
va mos ravishda ishlab chiqarilgan mahsulotga ham mulkdor va xo’jayindir. Yollanma xodimda esa
bu mulk yo’q; ikkinchidan, xo’jayinning daromadlari (mehnat haqi) pirovord natijalarga bog’liq
holda va qoldiq prinsipi bo’yicha shakllanadi, boshqacha so’z bilan aytganda, sotilgan mahsulot
qiymatidan moddiy va boshqa sarf-to’lovlar, soliqlar va boshqalar ajratib tashlangandan keyingi
daromadlardan shakllanadi. Daromadlarning qolgan qismiga xo’jayin mustaqil egalik qiladi.
Yollanma xodim ishda bo’lgan vaqtiga yoki bajargan ishining hajmiga qarab ish haqi oladi, u
pirovard natijaga bog’liq emasdir.
