16
Oʻquvchilarda masalalar yechish orqali ilmiy xabardorlik va fanga oid
kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiladigan masalalardan namunalar keltirb
oʻtamiz.
1-masala.
Oʻzgarmas 108 km/h tezlik bilan harakatlanayotgan avtomobil 46 km masofani
bosib oʻtish uchun 5 kg benzin sarfladi. Benzinning solishtirma yonish issiqligi
kg
J /
10
46
6
⋅
va dvigatelning FIK 24 % boʻlsa, avtomobilning foydali quvvatini
aniqlang.
Berilgan:
%
24
/
10
46
10
46
5
/
30
6
3
=
⋅
=
⋅
=
=
=
η
ϑ
kg
J
q
m
S
kg
m
s
m
Topish kerak:
?
=
f
N
Formula:
%
100
t
f
N
N
=
η
%
100
%
100
%
100
%
100
%
100
ϑ
ϑ
η
⋅
⋅
=
⋅
=
=
=
⋅
=
=
=
mq
S
N
mq
S
N
A
t
N
t
A
N
N
N
f
f
t
f
t
f
t
f
s
q
m
N
η
ϑ
=
Yechish:
Javob:
Bu
masala matnli, hisoblashga doir va eksperimental masalalar turiga kirib,
masala yechishda fizik tushunchalar va ularning mahiyatini tushunish fundamental
bilimlarini ya’ni, energiyaning bir turdan boshqa turga oʻtishini, mavzularning bir-
biriga bogʻlanishini va bu bilimlar asosida oʻquvchilarda fanga oid fizik jarayon va
hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyalari shakllanishi lozim
boʻladi.
2-masala. 60
l hajmli metall ballondagi gazning bosimi p
0
=1 atm. ga teng.
Unga nasos yordamida gaz damlana boshladi. Agar nasosning ishchi hajmi 0,8 dm
3
boʻlsa, uning nechanchi ish taktidan boshlab ballondagi bosim 2 atm.
dan katta
boʻladi? Jarayon izotermik. (Har safar nasos soʻrayotgan metanning bosimi
ballondagi metanning joriy bosimiga teng deb hisoblansin).
17
Yechish: Mendeleyev-Klapeyron tenglamasiga asosan:
µ
RT
m
V
p
1
0
=
(
)
µ
RT
nm
m
V
p
x
2
1
+
=
- bu ikki tenglamani boʻlib yuborsak:
2
1
1
2
1
1
0
V
n
V
V
nm
m
m
p
p
x
ρ
ρ
ρ
+
=
+
=
bundan
+
=
1
1
2
0
n
V
V
p
p
x
75
1
60
8
,
0
1
2
=
+
=
n
n
atm
atm
Javob: 75 marta.
Yuqoridagi masala eksperimental masala turiga mansub boʻlib bu masalani
oʻquvchilar kundalik turmushida ham bajarib koʻrishlari mumkin. Bu masalani
yechimi arifmetik metod orqali umumiy oʻrta ta’lim maktab oʻquvchilarida tajribalar
oʻtkazish, fizik kattaliklarni oʻlchash va xulosalar chiqarish
fanga oid kompetensiyasi
shakllanadi. Shunday qilib, masalalar yechish orqali fanga oid kompetensiyalarning
shakllanishi oʻquvchilarning amaliy koʻnikmalari bilan bogʻliq ekan.
Dissertatsiyaning
“Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va uni
oʻtkazish” nomli uchinchi bobida, tajriba-sinov
ishlarini tashkil etish, oʻtkazilgan
tajriba –sinov ishlarining matematik-statistik tahlili oʻrin olgan.
Oʻqitishni takomillashtirishda fizikadan masala yechish orqali oʻquvchilarda
kompetentlikni shakllantirish muhim afzalliklarga ega boʻlib, bunda oʻquvchilar
tabiat hodisalariga koʻra, sinchkovlikka, qiziquvchanlikka, faollikka uygʻotibgina
qolmasdan, balki mustaqil fikrlaydigan inson qilib tarbiyalaydi. Ma’lumki, fizikadan
masala yechish asosida kompetentlikni shakllantirish oʻquvchilarning qiziqishini
orttirish va tabiiy hodisaga befarqlik uygʻotishga yoʻl qoʻymaslik va olamning fizik
manzarasi haqidagi tasavvurlar yuzaga kelishiga asos boʻladi. Fizikadan masala
yechish orqali kompetensiyalarni shakllantirishda oʻquvchilar darsdan tashqari
toʻgarak mashgʻulotlarida chuqurroq, kengroq tushunishiga zamin yaratiladi. Shu
nuqtai nazaridan bir necha oʻquv yillari davomida oʻtkazilib
kelinayotgan tajriba-
sinov natijalaridan maqsadlar:
1. Fizika oʻqitish jarayonida masala yechish oʻquvchilarda fanga oid
kompetensiyalarni shakllantirish asosida biz taklif qilayotgan faol oʻqitish
metodining afzaliklari qay darajada ekanligini koʻrsatib berish, oʻquvchilarning
oʻzlashtirish koʻrsatkichini aniqlash.
2. Taklif etilayotgan masalani yechish orqali fizikaga oid kompetensiyalarning
metodik xususiyatlarini shakllantirish asosida oʻqitish metodi umumta’lim
maktablarida oʻz samaradorligini qay darajadaligini tadqiq etish.
3. Masala yechish orqali fanga oid kompetensiyalarni shakllantirishni
aniqlashtirish va toʻldirish, ularni oʻquv jarayoniga tatbiq etish uchun zaruriy metodik
koʻrsatmalar ishlab chiqish.
18
4. Masala yechish orqali fanga oid kompetensiyalarni shakllantirishga asoslanib,
oʻrganiladigan fizik bilimlarning tahlili asosida oʻquv-nazorat topshiriqlarini ishlab
chiqish.
5. Kundalik turmush hayotimizda duch keladigan fizik hodisa va jarayonlarni
masala yechish orqali fanga oid kompetensiyalarning metodik xususiyatlarini
shakllantirish asosida hal etish.
Tajriba-sinov ishlarining aniqlovchi bosqichining (2020-2021 yy.) asosiy
maqsadi, tanlangan muammoni umumta’lim maktablarida fizika oʻqitishni masala
yechish orqali kompetentlikning metodik xususiyatlari asosida tashkil etish holatini
oʻrganish, oʻquvchida fizikadan masala yechish kompetentlikning metodik
xususiyatlari tushunchasining shakllanganlik darajasini aniqlash mezonini ishlab
chiqishdan iborat boʻldi. Buning uchun oʻquvchilarning fizikadan, masala yechishga,
oid toʻgarak mashgʻulotlaridagi faoliyati oʻrganildi. Fizika ta’limining umumta’lim
maktab dasturlari tahlil qilindi. Umumiy oʻrta ta’lim maktablaridagi fizika darslari va
darsdan tashqari mashgʻulotlari kuzatildi. Oʻquvchilarda fizikaning modda tuzilishi
haqida dastlabki ma’lumotlar, issiqlik hodisalari, molekulyar fizika, termodinamika
va boshqa boʻlimlari boʻyicha tushunchalarning shakllanganlik darajarasi tekshirildi.
Ma’lumki, har bir ishda tashxisning toʻgʻri qoʻyilishi
keyingi ishlar
samaradorligini belgilaydi. Shu bois oʻquvchilarda fizikadan
masala yechish
kompetentlikning metodik xususiyatlari, tushunchalar shakllanganlik darajasining
dastlabki holatini aniqlashga alohida ahamiyat berildi. Oʻquvchilar bilan anketa
soʻrovnomalari oʻtkazildi. Javoblar tahlil natijalaridan, oʻquvchilarning koʻpchiligida
masala yechish kompetentlikning metodik xususiyatlarining koʻnikmasi yetarli
darajada emasligi aniqlandi. Ammo, Surxondaryo viloyatidagi maktablarda masala
yechish orqali fizikaga oid kompetensiyalar metodik xususiyatlarini shakllantirish
haqida dastlabki soʻrovnomalar oʻtkazilganda oz boʻlsada, masala yechish
koʻnikmasiga ega ekanligi aniqlandi.
Tajriba-sinov
oʻquvchilarning
termodinamik
qonuniyatlar
asosida
oʻrganiladigan mavzulardan egallagan bilim, koʻnikma va malakalari bilan ularning
masala yechish orqali fanga oid kompetensiyalarni shakllantirishda molekulyar fizika
va termodinamika boʻlimida egallagan bilim va koʻnikmalar orasida tafovut
aniqlandi.
Tajriba-sinov ishlarining shakllantiruvchi bosqichida (2021-2022 y.) fizikadan
masala yechish oʻquvchilarda kompetentlikning metodik xususiyatlari, tushunchalar
shakllanganlik darajasi aniqlandi. Fizik tushunchalarni masala yechish asosida
shakllantirish imkoniyatlari izlandi.
