Ishlab chiqarish mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlar tahlili

56 
2.3. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida korxona xarajatlarini tejash va samaradorligini oshirish yo’llari 
Hech kimga sir emaski, ishlab chiqarish xarajatlarining yuqori ekani, 
tayyorlanayotgan mahsulotlarning material va energiyani ko‘p talab qilishi va avvalo 
iqtisodiyot real sektori tarmoqlarining texnologik jihatdan qoloqligi bugungi kunda 
raqobatdoshlikni oshirishda jiddiy to‘siq bo‘lmoqda.
Yurtimizdagi 500 dan ortiq real sektor korxonasida ishlatilayotgan 160 
mingdan ziyod uskuna bo‘yicha o‘tkazilgan texnik audit natijalari shuni 
ko‘rsatmoqdaki, anashu uskunalarning 30 foizdan ortig‘i eskirib ketgan. Jumladan, 
elektr texnika sanoatida uskunalarning 44 foizi, mashinasozlik tarmog‘ida 37 foizi, 
kimyo sanoatida 21 foizi, qurilish materiallari ishlab chiqarishda 20 foizi, oziq-ovqat 
sanoatida 19 foizi, yengil sanoatda 8 foizi eskirgan.
26
Ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirish asosiy yunalishlaridan biri bu fan 
texnika taraqqiyotining yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. Fan texnika 
taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom-
ashyo materiallaridan yoqilg’i resurslaridan yanada to’laroq foydalanishga imkon 
beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina, dastgoxda 
yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard natijada 
korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan texnika 
taraqqiyoti ning 20-asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati printsipal yangi 
texnologik usulga o’tilishi bilan harakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab 
chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, 
balki sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish 
imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yunalishlardan biri bu ishlab chiqarish 
va mehnat tashqil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab chiqarishda 
yuqotishlarni kamaytirish yuli bilan harjatlarni pasaytirish bu esa o’z navbatida jonli 
mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi. 
26
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga 
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi
 

57 
Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini 
qondirishga qaratilgan mahsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik miqdoriy 
o’lchov darajsiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori samaradorlik 
ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan xosil bo’lgan 
samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng 
yukori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash qiyin emas. Xar bir 
ist’emol qilinayotgan yangi tovar o’zining eng yuqori samaradorlik darajasiga teng 
samaradorlik darajasini kengaytiradi. 
Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko’ra navbatdagi har bir 
ist’emol qilinayotgan ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga 
nisbatan past bo’ladi. 
Demak, bir o’lchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha ne’matlar hosil qilish 
samarasi oldingi bosqichda olingan natijalardan pastroq bo’ladi. 
Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. 
Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha juziy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. 
Samaradorlikning umumiy ko’rsatgichi mehnat unumdorligidir. U umummahsulot 
miqdorining jonli mehnat sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mehnat sarfi kunlarda 
soatlarda hisoblanadi. Mehnat unumdorligi bilan birga mehnat sig’imi degan 
samaradorlik ko’rsatgichi ham qo’llanadi. Mehnat sig’imi jonli mehnatni mahsulot 
miqdoriga nisbati orqali aniqlanadi. Mahsulotning material sig’imi degan iqtisodiy 
ko’rsatgich ham bizning davrimizda katta ahamiyat kasb etmoqda.. 
Material sig’imi moddiy ashyolar sarfini mahsulot miqdoriga nisbati orqali 
aniqlanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi mahsulotning fond sig’imi yoki 
fondlar qaytimi ko’rsatgichlari orqali o’lchanadi. Ko’rinib turibdiki juziy 
ko’rsatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda 
mahsulotlar miqdori ko’rsatgichlari o’rnida jami mahsulot yalpi milliy mahsulot, jami 
ichki mahsulot, sof mahsulot, qo’shimcha mahsulot, uning pul shakllaridan biri foyda 
milliy daromad kabi kategoriyalar qo’llaniladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniqsa, respublikamizning hozirgi 
sharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi 

58 
davrda ko’pgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, 
zamonaviy texnologiya yetishmaydi, qadrlar malakasi yuqori emas. Shuning uchun 
resurslardan tejamli foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy 
sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yuqori malakali qadrlar tayyorlash 
kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab qilinadi. 
Lekin oxirgi yillarda mamlakatimizda inqirozga qarshi choralar dasturi asosida 
qilingan ishlar natijasida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 18 foizga tushirishga 
erishildi. Bu jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi kechayotgan bir paytda juda katta 
natijadir. Bunday ishlar albatta korxonalar barqarorligini yanada oshiradi. Chunki 
ishlab chiqarish tannarxi pasaytirilsa, mahsulot sotish bahosi ham nisbatan 
pasaytirilishi mumkin, bu esa bunday sharoitda mamlakatimizdagi iste’molchilari 
uchun ayni muddao bo’ladi. 
Olmaliq kon-metalurgiya kombinati, "O’zmetakom" aksiyadorlik ishlab 
chiqarish 
birlashmalari, 
«O’zeltexsanoat» 
uyushmasi, 
«O’zqurilishmateriallari» kompaniyasi singari va boshqa korxona va tarmoqlarda 
mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 20-25 foizga kamaydi. Bu korxonalar ishlab 
chiqaradigan tayyor mahsulotlari boshqa ishlab chiqarish korxonalari uchun xom 
ashyo bo’lib xizmat qiladi. Masalan Olmaliq kon-metalurgiya kombinati ishlab 
chiqarayotgan mis katodi va boshqa mahsulotlari Uzkabel korxonasida turli elektr 
uzatuvchi simlar ishlab chiqarishda xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Demak yuqorida 
bir korxonaning mahsulot ishlab chiqarish tannarxining pasayishi, ikkinchi 
korxonaning ham mahsulot ishlab chiqarish tannarxi pasayishiga olib keladi. 
Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yo’nalishlardan 
biri - mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni har tomonlama 
qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, eksport salohiyatini mustahkamlash bo’ldi. Bu 
esa bunday korxonalar yanada barqaror ishlashida muhim ahamiyat kasb etdi. Buning 
uchun korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdoshligini oshirish uchun ularni 
qo’llab-quvvatlash maqsadida qat’iy choralar ko’rildi. 
Energiya manbalari va kommunal xizmatlar narxlarining asossiz oshishiga yo’l 
qo’ymaslik, korxonalarda texnologik jarayonlarni optimallashtirish hisobidan 

59 
mahsulot tannarxini pasaytirish, eksport narxlarini shakllantirishga doir yangi 
mexanizmlarni joriy etish, bank kafolatlari muddatlarini uzaytirish, qo’shimcha 
qiymat solig’ini qaytarish muddatini qisqartirish va boshqa rag’batlantirish choralari 
shular jumlasidandir. 
Demak mamlakatimizda inqirozga qarshi choralar dasturidan kelib chiqib, 
korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi o’rganilib, mahsulot 
tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarni asossiz oshirilishiga yo’l qo’yilmagan. Bu esa 
korxonalarning moliyaviy holati yanada yaxshilanishiga turtki bo’lgan. 
Mamlakatimizda moliyaviy inqiroz sharoitida korxonalarni turli qo’llab 
quvvatlash maqsadida, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda imtiyozli 
kreditlar berilishi ham muhim ahamiyatga egadir. Inqirozga qarshi dasturdagi amalga 
oshiririladigan yo’nalishlardan biri ham shundan iborat bo’ldi. Ya’ni mahsulot 
eksport qiladigan korxonalarga mamlakatimiz banklari tomonidan imtiyozli kreditlar 
berildi. Bu esa ularning yanada barqaror ishlab chiqarishga yordam berdi. Birgina 
o’tgan yilning o’zida bu korxonalarga aylanma mablag’larini ko’paytirish uchun 
umumiy miqdori 233 milliard so’mdan iborat imtiyozli kreditlar berildi. Ma’lumki 
eksport qiluvchi korxonalar mahsulot eksport qilganda, har doim ham ishlab 
chiqarish bir xil boravermaydi. Chunki bunday sharoitda sotilgan mahsulot puli o’z 
vaqtida kelib tushmasligi yoki ishlab chiqarilgan mahsulotga talab oshishi yoki 
bo’lmasa ko’proq mahsulot ishlab chiqarish uchun texnika-texnologiyalarning 
etishmasligi natijasida korxonlarda vaqtinchalik mahsulot ishlab chiqarish to’xtab 
qolishi yoki belgilangan miqdorni ishlab chiqarishga ulgurmasligi mumkin. Bunda 
banklarning imtiyozli kredilar berilishi korxonalar uchun juda katta yordam bo’ladi. 
Bunda birinchidan ishlab chiqarish tezlashadi, bu degani birinchidan mehnat 
unumdorligi oshadi, ikkinchidan asosiy vositalar rentabelligi oshadi. Bu ikkita 
ko’rsatkichlar ham bevosita korxona mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi 
o’zgarmas xarajatlarga bog’liqdir. Buning natijasida esa korxonada mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi yanada pasayadi. 
Mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’rilgan 
chora-tadbirlar natijasida ularning barqaror ishlashini ta’minlashga, 2009 yilda 

60 
eksport hajmini 2,4 foiz oshirishga erishdik. Bu esa mamlakatimizda korxonalar 
iqtisodiy taraqqiyotiga 
ijobiy 
ta’sirini ko’rsatadi. Mamlakatimizda 
ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarni jahon bozoriga tanitadi. Bu esa o’z-o’zidan 
keyinchalik xorijiy davlatlarning mamlakatimiz bilan turli yo’nalishlarda o’zaro 
manfaatli ishlar qilishiga zamin yaratadi.
Bunga misol qilib “ Urganch yog’-moy” OAJ ni olishimiz mumkin. Ustav 
kapitali tarkibidagi 26.9 foizlik ulushga ega bo’lgan Shvetsariyaning “FLOIL Ltd” 
kompaniyasi bilan birga sutni qayta ishlash sexi va gidrogenizatsiya sexlari ishga 
tushirildi. Buning asosi sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 15 
dekabrdagi «2011-2015 yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlan-
tirishning ustivor vazifalari to’g’risida»gi 1442–sonli qarorining 2- bandi ijrosini 
ta’minlash hisoblanadi. 2011 yilda quyultirilgan sut ishlab chiqarish yo’lga qo’yilib, 
2012 yilning 9 oyida 8,53 tonna quyultirilgan sut va 293 kg qaymoq maxsuloti ishlab 
chiqarildi. 
Shuningdek, “Urganch yog’-moy” OAJda eskirgan asbob-uskunalar o’rniga,
mahsulot sifatini yaxshilash va tannarxini pasaytirish uchun yangi asbob-uskunalar 
keltirilib, o’rnatilib, 2012 yilda ishga tushirildi. 
Bundan tashqari, korxonadagi qisman ishlab chiqarish sexlari, maishiy 
binolarda ta’mirlash ishlari bajarildi. Texnologik jarayonlarda ishlatiladigan issiqlik 
energiyasini iqtisod qilish maqsadida ma’naviy, fizik jixatdan eskirgan kondensat 
qaytargichlar o’rniga zamonaviy 185 dona «Armstrong»kondensat qaytargichlar 
o’rnatildi. 
-moy-juvoz sexiga - 130 dona; 
-ekstraksiya sexiga -34 dona; 
-yog’ oqlash sexiga - 21 dona; 
Ekstraksiya sexida 2 ta F q150 m2 kondensator kapital ta’mirlanib, 3 dona 
yangi SK- 8 benzonasosi, soapstokni qayta ishlash sexida 1 dona germetik nasos 
(Xindiston) o’rnatildi. Hammasi bo’lib modernizatsiya va texnik qayta jixozlash 
tadbirlarini bajarishga 214,6 mln.so’m xarajat qilindi.
Qandolatchilik maxsulotlaridan «Korovka» konfeti ishlab chiqarish uchun Xitoy 

61 
Xalq Respublikasidan 87,5 ming AQSh dollariga shartnoma imzolanib, bugungi 
kunda olib kelingan uskunalar o’rnatilib, ishga tushirildi.
Olib borilayotgan ishlar o’z samarasini berib, jamiyatda mahsulot ishlab 
chiqarish hajmi 2013 yilda 2009 yilga nisbatan 249 foizga ya’ni 2.5 baravar 
o’shgan.
Iqtisodiyotimiz 
tarkibidagi 
chuqur 
o‘zgarishlar 
mamlakatimiz 
eksport 
salohiyatini mustahkamlash, eksport hajmini barqaror oshirish va uning tarkibida 
ijobiy o‘zgarishlarga erishishda eng muhim omilga aylandi.
27
Shu jihatdan jamiyat eksport salohiyati 2012 yilda 719,76 tonna, 2013 yilda 
1000 tonnadan ziyod xo’jalik sovuni eksport qilindi
28
2013 yilda jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish parametrlarini bajarilishini 
taminlash uchun ishlab chiqarishga munosabatni tubdan o’zgartirish, mexnat 
intizomini mustaxkamlash, bozorni chuqur o’rganib, arzon baxolarda xom - ashyo 
va yordamchi materiallarni sotib olishni tashkil qilish, ishlab chiqarishga xalqaro 
standart ISO- 9001-2009 sifat menejment tizimini joriy qilish, muxandis - texnik 
xodimlar, ishchilarni tayyorlash va o’qitish ishlarini olib borishni o’z oldiga maqsad
qilib qo’ygan edi. 
2013 yilda korxonada iqtisodiy tejamkorlikka erishish, kam xarajat bilan yuqori 
sifatli ko’p maxsulot ishlab chiqarish chora - tadbirlarini ko’rish bo’yicha dastur 
ishlab chiqildi. 
2013 yilda korxonada xarajatlarni kamaytirish, istemolchilarning talab va 
extiyojlarini to’la qondirish va ko’p miqdorda yuqori sifatli maxsulotlar ishlab 
chiqarish, shu bilan birga yuqori darajada foyda olish ko’zda tutilgan. 
Buning uchun jamiyatda quyidagi ishlar amalga oshirilishi shart: 
- tabiiy xom-ashyo yo’qolishini mumkin qadar kamaytirish; 
- ishlab chikarish quvvatlaridan oqilona va samarali foydalanish evaziga issiqlik 
energiyasi, suv, elektr energiyasi va butlovchi materiallarni tejash; 
27
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga 
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.Xalq so’zi.2014 y,18-yanvar(13)
 
28
Jamiyat biznes reja tahlili ma’lumotlaridan olindi. 

62 
- Qayta ishlashda olinayotgan rafinatsiyalanmagan va rafinatsiyalangan o’simlik 
yog’larining chiqish foizlarini oshirish; 
- O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 7 mart 2012 yildagi PF№ 64 - 
sonli farmonini bajarish yuzasidan ishlab chiqilgan tadbirlarni amalga oshirish; 
Yuqorida belgilangan tadbirlarni 2013 yilda amalga oshirish natijasida 
korxonada 2077 mln.so’mlik mablag’ni tejash maqsad qilib qo’yildi.

Download 1,11 Mb.