Bitiruv malakaviy ishining nazariy – uslubiy asosi BMIning
mavzusini yoritishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning xalqaro
miqyosda yuqori baholanayotgan va ijobiy natijalarini mamlakatning
taraqqiyoti tajribasi tasdiqlanayotgan tanlangan asarlari to’plamiga kiritilgan
kitoblaridan, ko’plab maqola va chiqishlarida bozor iqtisodiyotiga o’tish borasidagi
vazifalari haqidagi asarlari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan qabul qilingan qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq
qo’mitasining me’yoriy hujjatlaridan, ommaviy axborot vositalari materiallaridan
keng foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Bitiruv malakaviy ishi kirish qismi, ikkita
bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
6
1-BOB Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot tannarxini
shakllantirishda to’g’ri va egri harajatlarning xususiyatlari.
1.1. Ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot tannarxini shakllantirishning
nazariy asoslari
Mamlakatimizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish
bo’yicha 2009-2012-yillarga mo’ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi choralar
dasturi O’zbekistonni 2009-yilda ijtimoiy-iqtisodiy tivojlantirishning eng ustuvor
yo’nalishi bo’lib qoladi.
Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqyisodiyotimizni isloh etish,
erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya
qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tamonlama asosli va chuqur o’ylangan
siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan
kuchli to’siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratdi.
4
Oziq-ovqat va boshqa iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishni
rag’batlantirish bo’yicha qabul qilingan dasturlarda mamlakatimiz ishlab chiqarish
korxonalari uchun keng ko’lamda rag’batlantirish tizimi nazarda tutilgan va
imtiyozlar berilgan.
Bugungi kunda iqtisodiyotimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga
qaratilgan muhim ustuvor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha dastur ishlab
chiqilgan.
5
Ushbu dastur asosida ”Urganch yog’-moy” OAJ da mahsulot tannarxini
pasaytirish bo’yicha dastur ishlab chiqilgan. Ushbu dastur quyidagilarni o’z ichiga
oladi:
Ø energiya resurslarini iqtisod qilish,
4
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari —
T.: O’zbekiston, 2009. 30-31- betlar.
5
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari —
T.: O’zbekiston, 2009. 35-37- betlar.
7
Ø texnik jarayonlarni optimallashtirish,
Ø modernizatsiya qilish va texnik tadbirlar o’tkazish xisobiga xom-ashyo
materiallar sarfini belgilangan me’yorlardan kamaytish,
Ø texnologik jarayonlarni optimallashtirish xisobiga texnologik yo’qotishlarni
kamaytirish,
Ø ishlab chiqarishga egri xarajatlarni pasaytirish,
Ø davr xarajatlarini qisqartirish,
Ø boshqa xarajatlarni tejash xisobiga.
6
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kimga va qancha to’lash korxona rahbarlarini
o’yga toldiruvchi eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Sotsialistik tuzum
rahbarlar oldiga bunday muammolarni qo’ymagan, odatda barcha kishilar vazirliklar
tomonidan belgilanadigan va davlat byudjetidan to’lanadigan, egallagan
lavozimiga mos o’zgarmas, bir xil maosh olar edi. Hozirgi paytda hayotimizga
kirib kelayotgan kapitalistik munosabatlar xodimlar mexnatining samaradorligini
baholash va ularga haq to’lash masalasini birinchi o’ringa olib chiqmoqda.
Mehnati uchun juda arzimas haq oladigan xodim yaxshiroq ish topgan zahotiyoq
ishdan bo’shab va hattoki raqobatchi tomon xizmatiga o’tib, o’zining sobiq
ish beruvchilarini ancha tashvishga solib qo’yishi mumkin.
Oqibatda korxonani faoliyatining samaradorligi ma’lum bir vaqtda kamayadi.
Chunki yangi xodim topguncha uning vazifalari sobiq xamkasblar zimmasiga
yuklanadi yoki ularni xech kim bajarmaydi .
Xodimlarga haddan tashqari ko’p haq to’laganda, korxona rivojlanishi
uchun sarflanadigan foyda kam qoladi (yoki umuman qolmaydi ) .
Ko’rinib turibdiki, tushumning ma’lum bir miqdorida uch element bir-biri
bilan uzviy bog’liq. Demak, ish haqi miqdori oshirilganda, yo xarajatlarni
kamaytirish zarur, yo foyda o’z-o’zidan kamayadi. Xarajatlarni kamaytirishning
turli usullari mavjud, biroq ulardan birini asosli ravishda tanlash uchun xisobga
6
“Uganch yog’-moy”OAJda ishlab chiqariladigan maxsulotlar tannarxini kamaytarish borasida 2013-yilda belgilangan
chora-tadbirlar dasturi.
8
olish ma’lumotlariga tayanish zarur. Bu jixatdan korxonada mavjud
ma’lumotlar, odatda buxgalterlik ma’lumotlari bilan chegaralanadi .
Tabiiyki, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun bunday ma’lumotlar
etarli emas. Amerikalik D.Xarris 1936 yillardayoq bunday vaziyatdan chiqish
yo’lini topgan edi.
U to’g’ri xarajatlar xisobini yuritishni anglatuvchi “direkt - kosting”
(yoki direkt-kost) (direkt-costing) tushunchasini muomalaga kiritdi. ( Direkt -
kosting -tarjima qilganda unga boshqarish xisobi ma’nosi berilib , quyidagi
funktsiyalar belgilangan: xarajatlarni to’g’ri va qo’shimcha xarajatlarga ajratish,
umuman korxonaning, tuzilmaviy bo’linmalarning, xar bir xodimning faoliyati
samaradorligini baholash, shuningdek korxona xodimlarining faoliyatini korxona
uchun zarur yo’nalishda rag’batlantiruvchi mehnatga haq to’lash tizimini
yaratish).
O’zgaruvchan xarajatlarni xisobga olishni u “veriebl kosting” (virebl - costing)
deb nomlagan.
Xar qanday boshqaruv qarori faqat ob’ektiv ma’lumotlarga asolangan
xolda qabul qilinishi mumkin .
Raxbar har doim uning korxonasi qanchalik samarali faoliyat
yuritayotganligi, olinayotgan tushum yoki ishlab chiqarish xarajatlarining
dinamikasi, ishlab chiqarilayotgan maxsulot (sotilayotgan tovarlar, taklif
etilayotgan xizmatlar) miqdoriga mavsumiy omillarning ta’siri to’g’risida
ma’lumotga ega bo’lishi lozim . Korxona xo’jalik faoliyatini doimiy ravishda taxlil
qilib borish, o’zgaruvchan bozor sharoitlariga tezda qayta moslashish imkonini
beradi. Bundan tashqari, boshqaruv xisobi kompaniyaning ichki nazorat tizimini,
uning alohida tuzilmaviy bo’linmalari va ularning xodimlari ustidan nazoratni keskin
kuchaytiradi. Yanada samaraliroq rejalashtirish, shuningdek, rejalar ijrosini
nazorat qilish imkoniyati paydo bo’ladi .
Yaxshi shakllantirilgan tashkiliy tuzilma xodimlar bilan samarali
ishlash uchun ham asos hisoblanadi. Korxonada har bir mutaxassisni o’rni va
funktsiyalari aniq belgilangan holdagina xodimlarni tanlash xarajatlari o’zini oqlaydi.
9
Shundan so’ng boshqaruv xisobini yuritish tizimi o’z samarasini bera boshlaydi.
Korxona, uning tuzilmaviy bo’linmalari va har bir xodimning ish samaradorligini esa
faqat uning yordamidagina xolisona baholash mumkin .
Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda muhim kategoriya xisoblanadi. Milliy
iqtisodiyotning barcha sohasida asosiy maksad-foyda olish va uni ko’tarishdir.
Rivojlangan mamlakatlarda ma’lum miqdorda foyda olmasdan faoliyat yurituvchi
korxonalar ham mavjud. Shunday bo’lsa ham foyda bozor iqtisodiyoti sharoitida
asosiy ro’l o’ynaydi. Foyda kategoriyasi iqtisodiy nazariyaning ob’ekti sifatida bir
necha yuz yillardan beri hamda uning mohiyati va shakllari to’g’risida hozirgacha
talkin etib kelinadi.
Iqtisodiy nazariyaga oid ko’pgina adabiyotlarda foyda kategoriyasi daromad,
kapital, foiz, ularning stavkalari bilan bog’lik holda bayon etiladi. Foydaning yalpi
sarflar chegirilgan umumiy tushumini aks ettiradi. Chegiriladigan sarflar tarkibiga ish
haqi, ijara to’lovi, material uchun xarajatlar, yoqilg’i, yig’ma buyumlar,
amortizatsiya, ssuda bo’yicha foizlar, soliqlar, zaxiralar va haqozalar kiradi.
Iqtisodiy adabiyotlarda foyda ishlab chiqarish omillaridan foydalanishdan
kelgan daromad deb ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish omillari asosan mehnat, er va
kapital hisoblanadi.
| 