17
2010-“Asosiy ishlab 2010-“Asosiy ishlab 2010-“Asosiy ishlab
chiqarish”A-tsex chiqarish”B-tsex chiqarish”S-tsex
Xomashyo
Tayyor
A-tsex Tayyor B-tsexning Tayyor
mehnat, mahsulotlar sarflari va mahsulotlar sarflari va mahsulotlar
ishlab o’zining o’zining
chiqarish
sarflari sarflari
ustama
sarflari va Tugallan- Tugallan- Tugallan-
o’zining magan magan magan
sarflari ishlab chiqarish ishlab chiqarish
ishlab chiqarish
2810-“Ombordagi 9110-“Sotilgan mahsu-
tayyor mahsulot” lotlarning tannarxi”
Omborga Sotilgan Sotilgan
qabul qilin- mahsulotlar- mahsulotlar-
gan tayyor
ning tannarxi ning tannarxi
mahsulot
1.2.3-rasm. Jarayonli kalkulyatsiya tizimida tannarx shakllanishi hisobi
Ustama sarflar va tutallanmagan ishlab chiqarishni baholash bilan bog’liq
muammo paydo bo’lganda to’g’ri xarajatlarni taqsim etish oddiy tartibga ega.
Jarayonlararo kalkulyatsiya va xarajatlarni jamg’arish tartibini tahlil qilib hisob
jarayonini besh bosqichga bo’lish mumkin:
1. Ishlab chiqarish xarajatlarini natural yoki reja hisob birliklarida hisobga olish.
2. Mahsulotni chiqarishni natura yoki reja-hisob birliklarida hisobga olish.
3. Hisoblangan xarajatlarni «Asosiy ishlab chiqarish» schetining debetida
jamlash.
4. Xarajatlarni tayyor mahsulotlar va davr oxiriga bo’lgan tugallanmagan ishlab
chiqarish o’rtasida taqsimlash.
18
5. Mahsulot birligining tannarxini hisoblab chiqish.
Xo’jalikni
yuritishning
samaradorligini
oshirish
mamlakat
iqtisodiy
rivojlanishining har qanday bosqichida asosiy va muhim masala hisoblanadi. Bu
boshqaruvning me’yoriy tiziminn milliy xo’jalik tarmoqlari darajasida va bir sub’ekt
miqyosida qo’llashni muhim qilib qo’yadi.
Xarajatlarni boshqarishning me’yoriy tizimi o’zi bilan rejalashtirish, me’yorlash,
materiallarni ishlab chiqarishga berish,
ichki hisobot tuzish, mahsulot tannarxini
kalkulyatsiya qilish, xarajatlarning me’yori asosida iqtisodiy tahlil va nazoratni
ro’yobga chiqarish bo’yicha muolajalarning jamlamasini aks ettiradi.
Uning asosiy maqsadi bo’lib ishlab chiqarish omillarini to’liq
ishlatish va
xo’jalikni tejamli yuritish hisoblanadi. Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat:
Ø
sub’ektning oldiga qo’yilgan masalalarni echishni ta’minlovchi
me’yorlar asosida xarajatlarni rejalashtirish;
Ø
me’yor va me’yorlashtirishlar bilan asoslangan ishlab chiqarish
maqsadlari bo’yicha turli resurslarni ishlatish uchun ruxsatnomalar berish yo’li bilan
xarajatlarni hujjatlashtirish;
Ø
xarajatlarni buxgalteriya hisobining schetlarida ularning me’yorlari va
undan chetga chiqishlarni aks ettirish.
Kalkulyatsiya qilish xarajatlarning me’yoriga asoslanadi, me’yordan
chiqib
ketishlar ularning vujudga kelishi bo’yicha buxgalteriya hisobining schetlarida ishlab
chiqarish natijasining ko’payishi yoki kamayishi sifatida ko’rsatiladi.
Ishlab
chiqarishga
bo’lgan
xarajatlarni
va
mahsulotning
tannarxi
kalkulyatsiyasining me’yoriy usuli boshqalardan ko’proq xarajatlarni boshqarish
me’yoriy tizimining talablariga javob beradi.
Har bir sub’ektda xarajatlarni hisobga olishning usulini tanlash ushbu
sub’ektning tarmoq xususiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Xarajatlarni
hisobga olishda me’yoriy hisobni tashkil qilishning uchta turini ajratish mumkin:
