Moliyaviy faoliyat xarajatlari
· Banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar.
· Uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar .
· Valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar.
· Korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish
xarajatlari.
1.2. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot tannarxini
kalkulyatsiya qilishning jarayonli va me’yoriy usullarini qo’llash
Tannarxni jarayonlar bo’yicha kalkulyatsiya qilish tizimi seriyali yoki ommaviy
tarzda bir xil yoki taxminan bir xil qo’llaniladi. Xarajatlarni jarayonlar bo’yicha
kalkulyatsiya qilishni har bir ishlab chiqarish bo’linmasi tomonidan ishlab chiqarish
jarayonining alohida qismini bajarish va ishlov berishga qarab mahsulotni bitta
muomaladan boshqasiga o’tishni ko’zda tutgan texnologiyaga ega sub’ektlar ham
qo’llaydilar. Oxirgi bo’linma ishlab chiqarishni tugatadi va mahsulotni tayyor
mahsulot omboriga topshiradi. Xarajatlar mahsulotlarga ishlab chiqarish bo’linmalari
bo’yicha ma’lum vaqt davri uchun nisbatsiz umumlashtiriladi.
Mahsulot birligining tannarxi ishlab chiqarish tannarxini ma’lum davrda shu
davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Bunday ishlab chiqarishlarga kimyo, neftni qayta ishlovchi, to’qimachilik,
tsement va boshqa ishlab chiqarishi seriyali va ommaviy turdagi tarmoqlar kiradi.
Ishlab chiqarishni tashkil etish va rejalashtirish va ishlab chiqarish ob’ektlarining
hisobi uchun qo’llaniladigan birliklar to’g’risidagi aniq tavsif mashinasozlik misolida
berilgan.
12
Seriyali ishlab chiqarish ommaviyga nisbatan tezkor-ishlab chiqarishni
rejalashtirish aniqlashtirilgan uslublaridan va tayyor mahsulotni o’lchashga nisbatan
detallashtirilgan reja-hisob birliklaridan foydalanadi. Oqimli ishlab chiqarishda
bo’lgan mashinasozlik korxonasida seriyali turdagi sex va uchastkalar ko’p hissani
tashkil etadi. Shunga nisbatan ishlab chiqarishni to’liq akslovchi va uning
xususiyatlariga bog’liq bo’lgan tezkor-kalendar rejalashtirish va tezkor hisob
tizimlarini ko’rib chiqamiz.
Seriyali ishlab chiqarish maxsus uskunalar bilan ta’minlangan ixtisoslashgan
yoki universal uskunada ishlangan detallarning ko’p miqdoridan tarkib topgan
mahsulotlarning keng nomenklaturasi bilan tavsiflanadi.
Tayyorlovchi ishlab chiqarish sexlari, ularga quyuvchi, temirchilik, presslovchi
tsexlar kiradi, texnologik turi va ishlab chiqarish tsiklining tugaganligi bo’yicha
ixtisoslashadi. Shunday qilib, quyuvchi tsexlar va ularning bo’linmalari qo’yiladigan
narsalari bo’yicha ixtisoslashadi - kulrang cho’yan, quyma cho’yan, po’lat quyilma,
rangli quyilma; quymalar guruhlari bo’yicha-yirik, o’rta va kichik quyilma
bo’linmalari; texnologiya jarayonlarining xususiyatlari bo’yicha - bosim yordamida
quyish; kuydiradigan yoki eritiladigan modullar bo’yicha - quyish va boshqalar.
Temirchilik sexlar texnologik turlari bo’yicha ixtisoslashadi - mustaqil quyish,
issiq shtampovka, o’tqazish;
detallar guruhlari bo’yicha – og’ir, o’rtacha va mayda nakovka;
uskuna guruhlari bo’yicha – kovka mashinalari bo’linmalari, bolg’a yoki press
bilan kovka, bolg’alarda shtampovka qilish, prokatka va boshqalar.
Presslovchi sexlarda ishlab chiqarishni tashkil etishning asosi bo’lib tugallangan
ishlab chiqarish tsikliga ega predmet-texnologiya tamoyili hisoblanadi; bo’linmalarda
presslanadigan metallning qalinligiga va uskuna turlariga – qalin, o’rta va yupqa
varoqli shtampovka qiluvchi uskunalarga qarab ixtisoslashtirilgan.
Mexanik ishlov berish tsexlarida ishlab chiqarish predmetning yopiq tsikli
bo’yicha – uzellar, agregatlar, detallar; predmet-texnologiya turi bo’yicha-tokar
bo’linmasi, frezer va boshqalar tashkil etiladi; ayrim hollarda bo’linmalarga ishlov
berish turi bo’yicha ixtisoslashtirilganligi uchraydi – cho’yan detallar bo’linmasi,
13
po’lat detallar bo’linmasi va boshqalar. Asosan detallarga ishlov berish hamma
turdagi ishlov berishni termik ishlov berish, mustaxkamlash va boshqa
komplektlanishini ta’minlovchi ish joylariga ega oqimli liniyalarda mujassamlangan
qo’shimcha muomalalarni ham kiritadi.
Me’yorlashtirilgan detallarni ishlab chiqarish, odatda, mustaqil tsexlarga yoki
alohpda bo’linmalarga ajratiladi. Ko’p hollarda bunday detallarni tayyorlash metall
bilan qoplash bilan kuzatiladi.
Mexanik yig’ish va yig’ish sexlarida oqimli texnologiya bo’yicha konveyerlarda
tashkil etilishi mumkin yoki yig’ish stendlarda amalga oshiriladigan muhim yig’ish
bo’linmalariga ega bo’lishi mumkin. Bu holda moddiy oqimlar harakatnning asosiy
turlari – komplektli, guruhli va portsiyali. Sexlar ichida bo’linmadan bo’linmaga
detallar
bemalol
yoki
liniyalar
yordamida,
mexanizatsiyalangan
va
avtomatlashtirilgan moslamalar yordamida, konveyerli yoki relssiz transport
yordamida yurishi mumkin. Tayyorlash, pakovka, qo’yilmalar, shtampovkalarga
ishlov berish yoki yig’ishdan oldin saqlash uchun tsexlar oldidagi omborlar yoki
detallarni komplektlovchi bo’linmalarga ega markaziy omborlar vazifalarini
bajaruvchi omborlar tashkil etiladi. Muomalalar oralig’idagi ta’mirlar buning uchun
maxsus
ajratilgan
joylarda
saqlanadi:
osilgan
tara,
osilgan
omborlar,
mexanizatsiyalashgan hududlar, muomalalar orlikidagi omborlar va boshqalar.
Moddiy oqim harakati nazorat-hisob nuqtalarida nazorat qilinadi: materialni
olish, materiallarni qayta ishlashga jo’natish, tsexlar ichidagi harakati, tsexlararo
harakati, tayyor mahsulotni chiqarish. Nazorat-hisob nuqtalari mahsulotning
yaroqliligini va yaroqsizligini aniqlash maqsadida mahsulotni qabul qilish uchun
kerak bo’ladi. O’zining texnologiyasiga ko’ra, har bir ishlab chshqarish chiqarishning
turli joylariga ega mahsulot chiqarish va shunga muvofiq nazorat-hisob nuqtalari.
Quyuvchi tsexlarda ishlab chiqarish nuqtasi bo’lib detallarga shakl berish
hisoblanadi, temirchilik tsexlarda – pakovkalarni shtampovkalash, presslovchi
tsexlarda – buyumlarni shtampovkalashda birinchi yoki yurituvchi muomala,
mexanik yig’ish va yig’ish tsexlarida – buyumlarni yig’ishga jo’natish. Hamma
ishlab chiqarishlarda tayyor buyumlarning hisoblash nuqtasi bo’lib, tayyor
14
mahsulotni qabul qilish bo’yicha texnik nazorat bo’limlarining punktlari
hisoblanadi. Tayyor mahsulotlarni topshirish nuqtasi bo’lib, tayyor mahsulotni
iste’molchi tsexlarga yoki ishlab chiqarish bo’limining, sotuv bo’limining
omborlariga jo’natish joylari xizmat qiladi. Yaroqsiz detallarning hisoblash nuqtasi
bo’lib, yaroqsizlik aniqlangan texnologik jarayonlarning muomalalari hisoblanadi.
Detal, uning buyumga kirish me’yori hozirgi davrning o’zida me’yoriy
kalkulyatsiya qilishning ob’ekti hisoblanadi, chunki uzel, agregat, buyumga me’yoriy
kalkulyatsiya tuzilishidan oldin to’g’ri xarajatlarni detalga bo’lgan natural va qiymatli
mazmunining me’yorlari aniqlanadi.
Detal reja-hisob birligi sifatida quyidagi elementlarni qamrab oluvchi me’yoriy
rejalashtirish
va
ishlab chiqarishga bo’lgan
xarajatlar
hisobi tizimining
komplektlashganligi talabiga javob beradi:
Ø
mahsulot chiqarishning ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uni tayyorlash
muddatining etkazib berish shartnomasi muddati bilan to’g’ri kelishini, tsexlar,
bo’linmalar va brigadalar bo’yicha mahsulot tarkibini me’yorlashtirish va boshqalar;
Ø
iste’mol, asosiy jamg’armalarning sarflari va zahiralari, moddiy, mehnat
va moliya resurslarining yagona me’yori asosida texnik, texnologiya va iqtisodiy
asoslash;
Ø
ishlab chiqarish bo’linmalari darajasida ishlab chiqarish faoliyati
natijalarini rejalashtirish, hisobga olish va aniqlash.
Ommaviy ishlab chiqarishning chegaralangan nomenklaturasi bilan va ma’lum
vaqt mobaynida uzluksiz tayyorlanadigan mahsulotning turlari ko’p miqdorda ishlab
chiqarish bilan ajralib turadi (1.2.1-rasm).
| 