Valyuta operatsiyalari hisobiningzamonaviy holati

36 
qaytarilishi 
ko‘chirma 
2 
Mahsulot (ish, xizmat)larni 
sotishdan tushgan valyuta 
kirimining aks ettirilishi 
5210 
4010 
Valyuta schyotidan 
ko‘chirma 
3 
Asosiy valyutalar va boshqa 
aktiqvlarning sotilishidan bankka 
kelib tushgan valyuta kirimining 
aks ettirilishi 
5210 
4010 
Valyuta schyotidan 
ko‘chirma 
4 
Valyuta mablag‘larining 
kassadan valyuta schyotiga 
berilishi 
5210 
5010 
Pul topshirish e’loni 
valyuta 
Hisobvarag‘idan 
ko‘chirma 
5 
Bankdan kassaga valyuta 
mablag‘larning kelib tushishi 
5010 
5210 
Valyuta schyotidan 
ko‘chirma 
6 
Kelib tushgan TMBlar uchun 
mol etkazib beruvchilar va 
pudratchilarga bo‘lgan qarzning 
o‘tkazilishi 
6010 
5210 
To‘lov topshriqnomasi 
va valyuta schyotidan 
ko‘chirma 
7 
Bankning ueoq va qisqa 
muddatli qarzlarning uzilishi 
7810-6810 
5210 
To‘lov topshriqnomasi 
va valyuta schyotidan 
ko‘chirma 
Xorijiy valyuta xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotni bank muassasasi
korxonaga valyuta schyotidan ko‘chirma berish yuli bilan xabar beradi. 5210-
“Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari”ning kredit oboroti 2/1-jurnal-
orderda aks ettiriladi. Bu xisobvaraqlarning debet oboroti 2/1-qaydnomani 
yuritish bilan nazorat ko‘ilinadi. Valyuta hisobvarag‘i bo‘yicha tahliliy hisob 
kartochkalarda, valyutalarning nomlari bo‘yicha yuritiladi. 
Xorijiy valyutani sotish va sotib olishda sodir bo‘ladigan kursdagi fark 
ijobiy bo‘lsa 9540-«Kurs farklaridan olingan daromadlar» hisobvarag‘ida, salbiy 
bo‘lsa - 9620-K'urs farklaridan zararlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi.
Milliy valyutamiz-so‘mning nominal almashuv kursi Respublika valyuta 
birjasida aniqlanadi. 
Respublikamizda so‘mning nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali 
savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi. 
Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O‘RVBga a’zo bo‘lgan tijorat banklari 

37 
ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar: a) AQSH dollarini sotib olish maqsadida 
so‘mda berilgan buyurtmalar; b) AQSH dollarini sotish maqsadida berilgan 
buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Markaziy bankning Bosh dileri 
buyurtmalarni qabul qilishni to‘xtatish to‘g‘risidagi buyruqni bergandan so‘ng har 
ikkala xildagi buyurtmalar bo‘yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi. SHundan 
keyin so‘mda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSH dollaridagi 
buyurtmalar summasiga bo‘lish yo‘li bilan o‘zbek so‘mining 1 AQSH dollariga 
nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. So‘mning valyuta kursini 1 AQSH dollariga 
nisbatan aniqlanayotganligi so‘mning to‘g‘ri kotirovka rejimiga ega ekanligidan 
dalolat beradi. 
Xorijiy valyutaning sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks 
ettiriladi: valyuta schyotidan xorijiy valyutani Markaziy bank kursi bo‘yicha 
utkazilishi: 'analitik hisobvarag‘i 
D-t «Valyuta hisobvarag‘i». 
Markaziy bank kursi bo‘yicha xorijiy valyutani «Blokschet»dan 
chiqarilishi: 
D-t «Boshqa aktivlarning sotilishi» 
K-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik 
hisobvarag‘i. 
valyuta bozorida kelishilgan kurs bo‘yicha sotilgan xorijiy
valyutaning so‘m ekvivalentining hisob-kitob hisobvarag‘iga utkazilishi:
D-t «Hisob-kitob schyoti» 
K-t «Boshqa aktivlarning sotilishi». 
xorijiy valyutani sotishda xosil bo‘lgan ijobiy kurs farqini Markaziy bank kursidan 
ortigining aks ettirilishi: 
D-t «Boshqa aktivlarning sotilishi»
K-t «Kurs farklaridan olingan daromadlar». 
Xorijiy valyutani sotishda xosil bo‘lgan salbiy kurs farqining (Markaziy 
Bank kursidan past) aks ettirilishi: 

38 
D-t «Kurs farklaridan zararlar»
K-t «Boshqa aktivlarning sotilishi». 
Korxonalar joriy valyuta operatsiyalari bilan birgalikda tijorat banklari bilan 
muddatil valyuta operatsiyalarini amalga oshiradilar. 
Muddatli valyuta operatsiyalarining 3 shakli mavjud: 
1. Forvard valyuta operatsiyalari. 
2. Valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar. 
3. Valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar. 
Forvard valyuta operatsiyasi deganda, ma’lum bir valyutani belgilangan kurs 
bo‘yicha kelgusida sotib olish yoki sotish operatsiyasiga aytiladi. 
Forvard valyuta operatsiyalari valyuta zaxiralarini valyuta riskidan himoya 
qilish maqsadida qo‘llaniladi. SHu bilan birga, tijorat banklari forvard 
operatsiyalaridan daromad olish maqsadida foydalanadi. 
Forvard shartnomalari quyidagi standart muddatlarga tuziladi: 1 hafta, 1, 2, 
3, 6, 9, 12 oy. 
Forvard operatsiyalari forvard kurslar asosida amalga oshiriladi. 
Forvard kursi forvard shartnomasi imzolanayotgan paytda belgilab 
qo‘yiladigan kurs bo‘lib, shartnoma ijrosiga qadar o‘zgarmasdan qoladi.
Forvard kurslari hech qachon spot kurslari kabi aniqlanmaydi. Tijorat 
banklarining dilerlari doimo forvard marjasi bilan ishlaydi, xolos. Forvard marjasi 
deganda ustama va diskont tushuniladi. 
Ustama va diskont bitta formula orqali aniqlanadi. Bu formula quyidagi 
ko‘rinishga ega: 
U / D 
= 
SK x FSO‘F x FSHM (kunlarda) 
(360 x 100) + (BVFS x FSHM (kunlarda) 
Bu erda: 
U / D –ustama yoki diskont. 
SK – spot kurs. 

39 
FSO‘F – foiz stavkalari o‘rtasidagi farq. Foiz stavkalari o‘rtasidagi farq 
aniqlanayotganda bitim valyutasi bo‘yicha kreditlarning foiz stavkasi olinadi, 
baholovchi valyuta bo‘yicha esa, depozitlarning foiz stavkasi olinadi.
FSHM – forvard shartnomasining muddati. 
BVFS –bitim valyutasi bo‘yicha foiz stavkasi. 
Agar bitim valyutasi bo‘yicha kreditlarning foiz stavkasi baholovchi 
valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan kichik bo‘lsa, u holda formula orqali 
aniqlangan natija ustama hisoblanadi. Agar bitim valyutasi bo‘yicha kreditlarning 
foiz stavkasi baholovchi valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan katta bo‘lsa, u 
holda formula orqali aniqlangan natija diskont hisoblanadi.
Forvard marjasi quyidagi sabablarga ko‘ra kotirovka qilinadi: 
Birinchidan, forvard marjalari ko‘pchilik holatlarda o‘zgarmasdan qoladi, 
spot kurslari esa tez-tez o‘zgaradi, shu sababli, ustama va diskontlarning 
kotirovkasiga kam tuzatish kiritiladi. 
Ikkinchidan, valyuta bitimlarining sezilarli qismida forvard kurslarini emas, 
balki ustama va diskontni bilish talab qilinadi. 
Forvard operatsiyalari korxonalar uchun balansdan tashqari operatsiya 
hisoblanadi, shu sababli, birinchi navbatda, forvard shartnomalari so‘mmasini 
tegishli balansdan tashqari hisobraqamlarda to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish 
lozim. 
Tahlil jarayonida forvard shartnomalarining muddati tugagandan so‘ng 
amalga oshirilgan buxgalteriya o‘tkazmalari ham sinchiklab tekshirilishi lozim.
Balans hisobarqamlari bo‘yicha buxgalteriya o‘tkazmalari berilgandan so‘ng 
forvard operatsiyalari bo‘yicha ochilgan balansdan tashqari hisobraqamlar 
yopiladi.
Muddati kelmagan valyuta shartnomalarining qiymatining qayta baholash 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining moliyaviy hisobot tuzilayotgan 
kundagi birja kursi bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunga qadar barcha xorijiy 
valyutalardagi shartnomalarning so‘mmasi AQSH dollariga aylantiriladi. Undan 

40 
keyin shartnomalarning dollardagi qiymati Markaziy bankning birja kursi bo‘yicha 
so‘mga aylantiriladi.
Muddati kelmagan muddatli valyuta operatsiyalari bo‘yicha aniqlangan 
foyda va zararlar realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar deyiladi. 
Muddatli valyuta operatsiyalarining ikkinchi shakli valyuta opsionlari bilan 
amalga oshiriladigan operatsiyalar hisoblanadi. Ushbu operatsiyalarni amalga 
oshirishda 
asosiy 
e’tibor 
buxgalteriya 
o‘tkazmalarini 
to‘g‘ri 
rasmiylashtirilganligiga, 
operatsiyalarning 
daromadliligiga 
va 
mazkur 
operatsiyalardan ko‘rilgan zararlarni baholashga qaratiladi. Xalqaro bank 
amaliyotida tijorat banklari tomonidan berilgan kol opsionlar alohida, put opsionlar 
alohida baholanadi. 
Kol opsionlar ma’lum miqdordagi valyutani belgilangan kurs bo‘yicha 
kelgusida sotib olish huquqini beradi. Put opsionlar esa, ma’lum miqdordagi 
valyutani belgilangan kurs bo‘yicha kelgusida sotish huquqini beradi. 
Valyuta opsionlari valyuta forvard operatsiyalaridan farqli ravishda o‘z 
egasiga majburiyat yuklamaydi, balki faqat huquq beradi. SHuning uchun ham 
valyuta opsionlari valyuta riskidan 100% himoyalanish imkonini beradigan yagona 
moliyaviy instrument hisoblanadi. 
Valyuta fyucherslari valyutalarni sotib olish yoki sotish to‘g‘risidagi 
shartnoma bo‘lib, ular bo‘yicha hisob-kitoblar faqat kliring palatalari orqali amalga 
oshiriladi. Kliring palatalari tijorat banklaridan avans to‘lovlari o‘tkazishni talab 
qiladi. Avans to‘lovlari fyucherslar yuzasidan amalga oshiriladigan hisob-
kitoblarning uzluksizligini ta’minlash maqsaidda o‘tkaziladi. Valyuta fyucherslari 
valyuta opsionlaridan farqli ravishda ishtirok etuvchi tomonlarga majburiyat 
yuklaydi. Valyuta opsionlarining egalarida esa, huquq bor, ammo majburiyat 
mavjud emas. 

Download 0,7 Mb.