48
qo‘llash metodikasini
takomillashtirish maqsadida, fikrimizcha, quyidagilarni
amalga oshirish lozim:
1. O‘zbekiston Respublikasi korxonalari o‘rtasida debitor-kreditor qarzdorlik
muammosining mavjudligi tufayli debitor qarzdorlikning korxonalarning pul oqimi
barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligini hisobga
olgan holda bir nechta
metodlarga asoslangan metodikada korxonaning debitor qarzdorligini aylanish
ko‘rsatkichini kiritish lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotiga ko‘ra, 2016
yilning 1 dekabr holatiga ko‘ra, respublikamiz korxonalarining umumiy debitorlik
qarzlari 95,5 trln. so‘mni tashkil etdi
30
. Bu esa, korxonalar o‘rtasidagi to‘lovsizlik
muammosining jididy ekanligidan dalolat beradi.
Fikrimizcha, debitor qarzdorlikni aylanish koeffitsientini ushbu metodikaga
kiritilishi debitor qarzdorlikning korxona pul oqimiga nisbatan ta’sir
darajasini
aniq baholash imkonini beradi.
Hozirgi davrda, xalqaro amaliyotda debitor qarzdorlikning aylanishini
aniqlashning quyidagi usulidan foydalanilmoqda
31
:
Debitor qarzdorlikning o‘rtacha qoldig‘i
Mahsulotlarni sotishdan olingan bir kunlik tushum
Debitor qarzdorlikning aylanish koeffitsienti kunlarda hisoblanadi.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda debitor qarzdorlikni aylanish ko‘rsatkichini
baholash uchun korxonaning ushbu ko‘rsatkichi o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichi bilan
taqqoslanadi. O‘zbekiston Respublikasida esa, o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlari
e’lon qilinmaydi.
SHu sababli, korxonaning debitor qarzdorligini aylanishi
ko‘rsatkichini uning oldingi davrlardagi holati bilan taqqoslash maqsadga
muvofiqdir.
30
Ходжаев С. Ўзбекистон Республикаси банк тизимининг 2016 йилдаги иш фаолияти якунлари ҳамда 2017
йилда банк тизими олдига қўйилган устувор вазифалар тўғрисида. – Тошкент: ЎзМБ, 2017.
31
Банковское дело. Учебник. Под ред. проф. О.И. Лаврушина. – М.:КНОРУС, 2016. – С. 355.
49
2. “Pul mablag‘lari va valyuta operatsiyalari hisobi” mavzusini o‘rganishda
bir nechta metodlarni qo‘llash metodikasiga valyuta
operatsiyalari bщyicha
realizatsiya qilinmagan foyda va zararlarni aniqlashni kiritish zarur.
Hozirgi davrda respublikamizning bir qator yirik korxonalarida tijorat
banklari bilan amalga oshiriladigan forvard operatsiyalari paydo bo‘ldi. Ammo
korxonalar forvard operatsiyalari bo‘yicha realizatsiya qilinmagan foy va zararlarni
aniqlamayaptilar. Holbuki, realizatsiya qilinmagan foyda yoki zararni aniqlash
korxonaning forvard bitimi bo‘yicha kelugsida foyda yoki zarar ko‘rish ehtimolini
baholash imkonini beradi.
Taraqqiy etgan mamlakatlar amaliyotida muddati kelmagan forvard, fyuchers,
opsion bitimlari bo‘yicha doimiy ravishda realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar
summasi aniqlab boriladi. Respublikamizda muddatil valyuta bitimlarining valyuta
opsioni va valyuta fyuchersi shakllari mavjud emas.
Respublikamiz korxonalarining forvard valyuta operatsiyalari bo‘yicha
realizatsiya qilinmagan foydasi yoki zararini aniqlash
uchun bitim summasining
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining birja kursi bo‘yicha va forvard kursi
bo‘yicha aniqlangan milliy valyutadagi ekvivalentlari taqqoslanadi.
Misol. Korxonaning 1,0 mln. AQSH dollari sotib olish bo‘yicha forvard
bitimi mavjud. Forvard kursi: 1 AQSH dollari = 3900,00 so‘m. Markaziy bankning
birja kursi: 1 AQSH dollari = 3850,00 so‘m. Demak, bitimning forvard kursi
bo‘yicha so‘mdagi ekvivalenti 3900 mln. so‘mga teng.
Bitimning Markaziy
bankning birja kursi bo‘yicha so‘mdagi ekvivalenti esa, 3850 mln. so‘mga teng.
Ikkala summa o‘rtasidagi farq – 50 mln. so‘m – korxona uchun realizatsiya
qilinmagan zarar hisoblanadi. CHunki, korxona arzon dollarni qimmat narxda sotib
olayotgan hisoblanadi.
Agar forvard kursi Markaziy bankning birdja kursidan past bo‘lsa, u holda,
korxonada realizatsiya qilinmagan foyda yuzaga keladi.
Fikrimizcha, realizatsiya qilinmagan foyda va
zarar uchun alohida balans
schyotlari ochilishi va ushbu schyotlar bo‘yicha operatsiyalar to‘g‘ri
rasmiylashtirilishi lozim.
50
3. Milliy valyuta-so‘mning qadrsizlanish sur’atining nisbatan yuqori ekanligi
sababli korxonalar sof foydasini milliy valyutaning qadrsizlanish sur’atiga
korrektirovka qilishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
Milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan qadrsizlanishi xom-ashyo va
materiallar bahosini oshishiga olib kelishi mumkin. Bu esa, korxona sof
foydasining pasayishiga sabab bo‘ladi. SHu sababli, korxona sof foydasi miqdorini
real qiymatiga baho berish maqsadida uni milliy
valyutaning qadrsizlanish
sur’atiga korrektirovka qilish lozim, deb hisoblaymiz.
Xalqaro valyuta fondi ekspertlari milliy valyutaning xorijiy valyutagi nisbatan
yillik qadrsizlanish sur’atini 10 foizga etishini yuqori qadrsizlanish sur’ati deb
hisoblashadi.
