33
oldimizda turgan dolzarb vazifalardir. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli ba-
jarish uchun sanoat korxonalarining faoliyatini
har tomonlama hamda
muntazam tarzda iqtisodiy tahlil qilish darkor.
Erkin iqtisodiy munosabatlar sharoitida iqtisodiy tahlil jarayonida
o‘rganilayotgan hodisa yoki jarayon maydadan-yirikka, oddiydan-mu-
rakkabga yoki aksincha, umumiylikdan eng kichik omilga qadar o‘rga-
nadi hamda umumiy birligi va bir-biri bilan uzviy bog‘lanishi e’tiborga
olinadi. Demak, iqtisodiy tahlil fani firma va korxonalarning iqtisodiy –
ijtimoiy faoliyatini obyektiv va subyektiv omillarni e’tiborga
olgan
holda o‘rganadi.
Fanning predmeti, shu fan nimani o‘rgatadi degan savolga javob
berishi lozim bo‘ladi. Har qanday mustaqil fan o‘zining predmetiga ega.
«Iqtisodiy tahlil» fanining predmetiga keng ma’noda qaraydigan
bo‘lsak, u iqtisodiy fan sifatida tahlil qilinayotgan obyekt xo‘jalik
faoliyatining barcha sohalarini o‘z
ichiga oladi, lekin har bir iqtisodiy
fan o‘ziga xos xususiyatga, o‘zi o‘rganadigan predmetiga ega. Bu faqat
shu fanga xos bo‘lib, imkoni boricha boshqa fanlarda takrorlanmasligi
lozim. Bu talab shu fanning mustaqil fan sifatida faoliyat ko‘rsatishi
uchun asosiy shartlardan biri hisoblanadi.
«Iqtisodiy tahlil» fanining predmeti tom ma’noda tahlil qilinayotgan
obyektning xo‘jalik faoliyatidir, ammo, «Boshqaruv hisobi», «Moliya-
viy hisob», «Statistika», «Moliya», «Audit», «Marketing», «Menej-
ment» kabi fanlarning ham predmeti keng ma’noda xo‘jalik faoliyatidir.
Bu fanlar ham xo‘jalik faoliyatida sodir bo‘layotgan ijtimoiy – iqtisodiy
jarayonlarning u yoki bu jihatini o‘rgatadi. Demak, har bir fanning, shu
jumladan, «Iqtisodiy tahlil» fanining o‘ziga
xos va mos jihatini, unga
tegishli predmetini aniqlab olish lozim.
Tahlil fani xo‘jalik faoliyatida sodir bo‘layotgan barcha ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi, ammo bu jarayonlarning sodir
bo‘lish
paytini emas, balki uning natijasini o‘rganadi, obyektda sodir
bo‘ladigan iqtisodiy jarayonlar uning biznes-rejasida ko‘zda tutilgan
ma’lumotga asoslansa, jarayonning sodir bo‘lishini
qonuniy jihatdan
hujjatlashtirish bilan «Boshqaruv hisobi», «Moliyaviy hisob» va «Statis-
tika» kabi fanlar shug‘ullanadi. Shu jarayonlarning natijasi ma’lum
davrlarda (oy, chorak, yil) jamlanib boriladi va turli hisobotlarda o‘z
aksini topadi. Tahlil esa aynan ana shu tuzilgan hisobotlarga, jamlangan
hujjatlarga asoslanadi.
34
«Iqtisodiy tahlil» fanining predmeti haqida turli iqtisodiy adabiyot-
larda iqtisodchi olimlarning qarashlari turlicha talqin etilgan. Masalan,
iqtisodchi olim M.Q.Pardayev tahlilning predmetiga quyidagicha ta’rif
bergan: «tahlil fanining predmeti, xo‘jalik faoliyatida obyektiv (tashqi)
va subyektiv (ichki) omillar ta’sirida sodir bo‘lgan, bo‘layotgan va
bo‘ladigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ma’lumotlar manbayida
ifodalangan ko‘rsatkichlar tizimi orqali uning holatiga baho berish va
yaxshilash yo‘llarini ishlab chiqishni o‘rganishdan iboratdir».
Ushbu olimning fikrlariga qo‘shilgan holda,
biz hozirgi bozor
iqtisodiyoti sharoitida «Iqtisodiy tahlil» fanining predmetiga quyida-
gicha ta’rif berishni lozim deb topdik.
