jihatlarni o‘z ichiga olishi shart: · iste’molchilarning istiqbolli ehtiyojini aniqlash;
· chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasini aniqlash;
· mahsulotning bozordagi hayotiylik siklini o‘rganish, o‘z vaqtida
yangi zamonaviy bo‘lgan tovarlar turini yaratish bo‘yicha choralar
ko‘rish va ishlab chiqarish dasturidan ma’naviy eskirgan va iqtisodiy
jihatdan kam foydali bo‘lgan mahsulotni chiqarib tashlash;
· iqtisodiy samaradorlik va mahsulot assortimenti o‘zgarishida
xavf-xatar darajasini baholash.
5.4. Tovarlar tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlarning mahsulot hajmiga ta’siri tahlili Korxona (firma)larning ixtisosligiga kiruvchi ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning tarkibi bozordagi talab va taklifning o‘zgarishiga qarab
muntazam takomillashib, rivojlanib hamda mukammallashib boradi.
Ayniqsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, qiymat o‘lchamidagi hajmi
strukturaviy o‘zgarishlar ta’sirida ortib yoki kamaytirilib aniqlanishi
mumkin. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi sarflanayotgan
170
moddiy va mehnat xarajatlarini e’tiborga olgan holda o‘rganilishi tahlil-
da erishilgan natijalarni yanada aniqroq o‘rganish imkoniyatini yaratadi.
Korxona uchun ko‘proq foyda keltiruvchi, kam xarajat tovarlarni
ishlab chiqarish o‘ta manfaatlidir. Shuning uchun ham tovarlarni ishlab
chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o‘zgarishlarni e’tiborga
olish maqsadga muvofiqdir. Mahsulotlar hajmida strukturaviy o‘zga-
rishlarni mehnat sig‘imi ko‘rsatkichlari orqali aniqlash mumkin. Mehnat
sig‘imini me’yor-soat, me’yorlashtirilgan ish haqi ko‘rsatkichlari orqali
aniqlanadi.
Mahsulot turlari bo‘yicha rejaning bajarilishi har xil darajada
bo‘lishi strukturani o‘zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo‘yicha
mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab
chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi
va tuzilishiga teng kelishi kerak. Ishlab chiqarilgan mahsulot struk-
turasining o‘zgarishi firmaning barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir
etadi. Mahsulot ishlab chiqarish tarkibida qimmatbaho mahsulot turlari
ulushini ortishi tufayli mahsulot qiymat shaklida ortadi va buning aksi
bo‘lsa, qiymat shaklida mahsulot kamayadi. Xuddi shunday yuqori
rentabellikka ega bo‘lgan mahsulot turlarini ortishi, rentabelligi past
turlarini pasayishi tufayli umumiy foyda miqdori ortadi.
Eng kichik usul orqali assortiment rejasining bajarilishi har bir
mahsulot turining reja va haqiqiy ko‘rsatkichlaridan eng kichigi olinib
ularning yig‘indisi reja bo‘yicha jami mahsulot hajmiga bo‘lish orqali
aniqlanadi.
;
a s a s p N K N =
bunda K
as
- mahsulot assortimentini bajarilishi koeffitsiyentda;
N
as
– assortimentga qabul qilingan mahsulot;
N
p
- jami rejadagi mahsulot qiymati.
Mahsulot strukturasi - ayrim mahsulot turlarini jami ishlab
chiqarishda tutgan ulushidir.
Mahsulot material sig‘imli, mehnat sig‘imli va yuqori rentabel-
likka ega bo‘lgan mahsulot turlaridan iborat. Bu turdagi mahsulot miq-
dorlarini belgilangan rejadan farqlanishi strukturani o‘zgarishiga olib
keladi.
Jami ishlab chiqarishda yuqori narxlardagi mahsulot turlari
ulushini salmoqli bo‘lishi mahsulot hajmini qiymat shaklida ortishiga va
buning aksi bo‘lgan hollarda mahsulot hajmini kamayishiga olib keladi.
Yuqori rentabellik darajasiga ega bo‘lgan mahsulot turlarini ortishi
171
(past rentabellik mahsulot turlarini pasayishi) tufayli umumiy foyda
miqdori ortadi.
35-jadval
