gan jahon moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta’sir ko‘rsatmaydi,
chetlab o‘tadi, degan xulosa chiqarmaslik kerak. Masalani bunday
tushunish o‘ta soddalik, aytish mumkinki, kechirib bo‘lmas xato
bo‘lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim –
O‘zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-
iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»
1
– degan
so‘zlarini yana bir bor esga olish muhim. Global iqtisodiy makonning
uzviy bir qismi sifatida O‘zbekiston ham jahon iqtisodiy inqirozning
salbiy oqibatlarini his etmoqda.
Buning tasdig‘ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib
1
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va
choralari. –T.: «O‘zbekiston», 2009. 11-b.
481
borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko‘magida iqtisodiyot
tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
qayta jihozlash bo‘yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida,
O‘zbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot
va tovarlar importi va eksportining o‘sib borishida va boshqa misollarda
yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Respublikamiz o‘zining mustaqilligiga erishganidan so‘ng
Prezidentimiz boshchiligida respublikaning o‘ziga xos bo‘lgan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modeli ishlab chiqildi. Ushbu rivojlanish
modeli asosida respublikamizda yangi iqtisodiy tizim – bozor iqtiso-
diyotiga o‘tilmoqda. Turli-tuman mulk shakllarining paydo bo‘lishi,
davlat mulkining xususiylashtirilishi, hissadorlik jamiyatlari, hamkorlik-
dagi qo‘shma korxonalar, kichik korxonalarning vujudga kelishi o‘tish
jarayoniga xos xususiyatlardandir. Bunday sharoitda tovar ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasida haqiqiy raqobat hukm surishiga, korxonalar
mustaqil ravishda chet el korxonalari bilan aloqa o‘rnatishga, mahsulot
sotishning yangi zamonaviy usullarini rivojlantirishga, tijorat banklari,
xususiy banklar, birjalar, kimoshdi savdolari faoliyatini rivojlantirishga
imkoniyatlar paydo bo‘la boshladi.
Hozirda mulkiy birlik va munosabatlarning shunday tizimini
shakllantirish lozimki, bu harakat avvalo faoliyat yakunida yuqori unum
va natijaviylikni, butlik va manfaat uyg‘unligini, eng muhimi bozor
to‘kin-sochinligi va jamiyatimiz farovonligini ta’minlasin. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida ushbu jihatga bosh masala sifatida
qarash lozim.
Prezidentimiz I. Karimov bu haqda fikr yuritib, o‘zining asarlarida
quyidagi fikrlarni ilgari surgan: «Pirovard maqsadimiz ijtimoiy
yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega
bo‘lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini
barpo etishdan iboratdir».
Bozor munosabatlari sohasida har qanday xo‘jalik yurituvchi sub-
yektning o‘z tasarrufidagi barcha resurslar – moliyaviy, moddiy, mehnat
va pul resurslari harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini
to‘g‘ri boshqarishni ta’minlashi zarur bo‘ladi. Ko‘pgina korxona va
tashkilotlar iqtisodiy mustaqillik hamda ichki va tashqi bozorda bitimlar
tuzish huquqini qo‘lga kiritganlaridan so‘ng xo‘jalik yuritishning yangi
sharoitlariga bosqichma-bosqich tayyor bo‘lib bordi.
Bozor iqtisodiyoti sohasida boshqaruv subyektlariga faqat axborot-
482
ga ega bo‘lishning o‘zi kifoya qilmaydi. Bu axborot bilan ishlash, to‘g‘ri
xulosalar chiqarish va ulardan ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
maqsadida foydalanish zarur bo‘ladi.
Korxonalarning xo‘jalik faoliyatini boshqarishda foydalaniladigan
manbalar qatoriga pul mablag‘larining harakati to‘g‘risidagi axborotlar
ham kiradi. Xo‘jalik faoliyatini samarali boshqarishda pul mablag‘lari
oqimi to‘g‘risidagi axborotlar muhim rol o‘ynaydi. Pul oqimlari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar barcha darajadagi biznesmenlar tomonidan
xalqaro amaliyotda keng qo‘llanilmoqda, u korxonalar ma’muriyatiga
ham, tashqi foydalanuvchilarga ham zarurdir. Korxona menejerlari
mazkur ma’lumotlardan foydalanib korxona likvidliligini o‘rganishda,
dividendlarni belgilashda, ish haqi ta’minoti va budjet bilan o‘z vaqtida
hisob-kitob qilinishi imkoniyatidan foydalanishlari mumkin.
Iqtisodchi olimlar T.P.Karlin va A.R.Makminlarning fikriga ko‘ra,
«Pul mablag‘lari hisob-kitobi – moliyaviy tahlilning eng muhim
qurolidir. Yillik moliyaviy bashorat shaklida ko‘rsatilishicha bunday
bashorat kompaniya uchun oyma-oy kutilayotgan pul mablag‘lari
kirimini va oyma-oy asosida majburiyatlar qoplanishining to‘lovini
amalga oshirilishini ko‘rsatib beradi. Pul mablag‘lari hisob-kitobi
kreditorlarga firmaning kreditga bo‘lgan tig‘iz talabini baholash uchun
va operatsion sikl davomida qisqa muddatli ssudalarni qoplash uchun
yetarli darajadagi pul mablag‘larini ishlab topishga qodirligini aniqlash
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari pul mablag‘lari hisob-kitobi
kreditorlarga kompaniyaning uzoq muddatli yoki qisqa muddatli
kreditlarga ehtiyoji mavjudligini aniqlashga yordam beradi. Korxona-
ning pul mablag‘lari harakati hisob-kitobi, ayniqsa, qarzdorlarning
mavsumiy tijorat sikli davomidagi moliyaviy ehtiyojlarini aniqlash
uchun qulaydir».
Bozor uchun ishlab chiqarish bor joyda pul mablag‘lari o‘ta mu-
him iqtisodiy vosita bo‘ladi. Pul mablag‘lari ishlab chiqarishning takror-
lanishiga xizmat qiladi, iqtisodiy o‘sishga ko‘maklashadi. Pul shaklidagi
mablag‘lar bozor orqali resursga aylanadi, resurslar ishtirokida tovarlar
yaratiladi, tovarlar sotilib yana pul olinadi. Shunday harakatning
qaytarilib turishi iqtisodiy jarayon yuz berganini bildiradi. Har bir
xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘zining iqtisodiy jarayonini muntazam
ravishda davom ettirishi uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘lari
bo‘lishini taqozo etadi.
483
Yuqoridagi iqtisodchi olimlarning fikr-mulohazalariga qo‘shilgan
hamda ularning barchasining fikrlarini umumlashtirgan holda pul
mablag‘lari atamasiga quyidagicha umumiy ta’rif berishni tavsiya
etamiz: « Pul mablag‘lari – majburiyatlarni zudlik bilan to‘lash uchun
ishlatilishi mumkin bo‘lgan turdagi mablag‘larni o‘z ichiga oladi. Pul
mablag‘lariga moliyaviy muassasalardagi joriy hisobvaraqlardagi
qoldiqlar, naqd kupyuralar, tangalar, valutalar, kichik kassaning naqd
pullari va moliyaviy muassasalar tomonidan muddatli depozitlar va
muomaladan chiqarish uchun qabul qilingan, korxona kassasidagi
konkret o‘tkazib beriladigan pul hujjatlaridir.
1
Bu o‘tkaziladigan pul
hujjatlariga oddiy cheklar, kassa orderlari, mijozlar cheklari, pul
o‘tkazmalari va boshqa hisob-kitob vositalari kiradi». Balansning «Pul
mablag‘lari» moddasidagi qoldiq pul hisobvaraqlariga kiradigan barcha
turdagi mablag‘larni aks ettiradi.
|
