140
V BOB. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LAR ISHLAB
CHIQARISH VA SOTISH HAJMINING TAHLILI
5.1. Xo‘jalik subyektlarining mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab
chiqarish hamda sotish jarayonlarini tahlil etishning ahamiyati va
vazifalari
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxona ishlab chiqa-
rishi ko‘zda tutgan mahsulotlar hajmi iste’molchilarning ko‘lami hamda
korxona ichki imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Ayniqsa, mahsulotlar
ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan boyliklarning chegaralanganligi
mo‘l-ko‘l tovarlar yaratishni ham chegaralaydi. Bunday sharoitda
korxona o‘z ichki imkoniyatlaridan kelib
chiqqan holda mahsulotlar
ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri belgilay olishi muhim ahamiyatga ega.
Korxona faoliyatini tahlili mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat)
va uni sotish tahlilidan boshlanadi, chunki ishlab chiqarish va sotish
hajmlari faoliyat yuritishning asosiy ko‘rsatkichlaridir. Ishlab chiqaril-
gan va sotiladigan mahsulotning hajmi, assortiment,
sifatiga xarajat,
foyda va rentabellik ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Tahlil natijalari asosida
aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan boshqaruv qarorlari ishlab chiqiladi,
jumladan:
- mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan talab shakllanadi;
- ishlab chiqarish quvvatidan kelib chiqqan holda aniq hajmdagi
mahsulot miqdori belgilanadi;
- ishlab chiqarish xarajatlari smetasi tuziladi;
- moddiy-texnika resurslarini yetkazib berish, asosiy fondlar va
ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish rejalari shakllanadi;
- mehnat resurslariga talab baholanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish
hajmlari korxona tomonidan
bozor kon’yunkturasini chuqur tahlil etgan holda mustaqil ravishda
rejalashtiriladi.
Mamlakatimizda oqilona va samarali iqtisodiy siyosatning ish-
lab chiqilishi va hayotga izchil ravishda tatbiq etilishi, barqaror rivojla-
141
nishni asosiy manba, omillarining to‘g‘ri tanlanishi va ularga ustuvor
ahamiyat berilishi keyingi yillarda iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’at-
larini ta’minlanishiga imkoniyat yaratmoqda.
Korxona yaratayotgan mahsulotlarining bozorda mo‘l-ko‘lligi,
raqobatchilarning imkoniyatlari va iste’molchilarning ixtisoslik tovarlar-
ga bo‘lgan talablarining o‘zgarib turishi ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri
va oqilona rejalashtirishni talab etadi. Har bir korxona ishlab chiqara-
digan mahsulotlarining xaridorlari bilan joriy
yil uchun shartnomaviy
majburiyatlar tuzadilar. Bunda yetkazib berilishi lozim bo‘lgan tovarlar
turi, miqdori, sifati, narxi va muddatlari tomonlar o‘rtasida kelishiladi,
demak, mahsulotlarning ishlab chiqarish hajmi iste’molchilarning talab
va istaklariga bog‘liq bo‘ladi.
Ichki imkoniyatlarni e’tiborga olgan holda korxonadagi barcha
mavjud boyliklardan to‘liq foydalanib, mahsulotlar ishlab chiqarish
hajmini kerakli me’yorda, ya’ni foyda olishni to‘liq
kafolatlangan
sharoitini ta’minlashni ko‘zda tutib ishlab chiqarish tashkil etiladi.
Mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha biznes-rejada mo‘ljallangan
hajmni bajarilishini ta’minlash hamda yuqori sifatli, xaridorgir
mahsulotlarni yaratilishi korxonaning bevosita muhim ko‘rsatkichlari
bo‘lmish ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlar hajmi, foyda va rentabellik,
moliyaviy barqarorlik, to‘lov qobiliyati, sof pul mablag‘larining hisobot
davri oxiriga ko‘payishini ta’minlovchi omildir.
Boshqaruv hisobotida ishlab chiqarish ko‘rsatkichi natura va qiymat
shakllarida aks etadi. Jami korxona bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsu-
lot, ko‘rsatilgan xizmat qiymat shaklida aks ettiriladi. Har bir korxona
mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilangan nomenklatura, assorti-
mentda sifatli bajarishi lozim. Hozirgi sharoitda
mahsulotni ishlab chi-
qarish hajmi korxona tomonidan mustaqil belgilanadi va rejalashtiriladi.
Mahsulot mo‘l-ko‘lligini ta’minlashda aholini xilma-xil tovarlar
bilan ta’minlashda xorijiy sarmoyalarning tutgan roli katta. Xalqaro
iqtisodiy integratsiya jarayonini kuzatar ekanmiz, rivojlanish darajasi
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar chet el sarmoyasi kiritilgan mamlakatlar
iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan rivojlanib,
salmoqli yutuqlarga
erishayotganligining guvohi bo‘lamiz. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar
ma’lumotlariga ko‘ra bir yilda qariyb 400 mlrd. AQSh dollari hajmidagi
xorijiy sarmoya bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga, bir mintaqadan
boshqa mintaqaga olib kiriladi.
142
Bu borada, Prezidentimiz Islom Karimov Vazirlar Mahkamasining
2012-yil 19-yanvardagi 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda
O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalish-
lariga bag‘ishlangan majlisidagi ma’ruzasida ishlab chiqarishning o‘sish
sur’atlari haqida to‘xtalib, jumladan shunday degan edi:
«...shuni tan
