Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmlarini o‘lchov birliklari

152
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlili 
Mahsulot ishlab 
chiqarish va sotish 
dinamikasin tahlili 
Mahsulot strukturasi
va assortimenti 
tahlili 
Ishlab chiqarish 
maromini tahlili 
Mahsulot sifatini 
tahlili 
Omillar ta’sirini hisob-kitob va ishlab chiqarish va sotish 
hajmlarini oshirish zaxiralarini aniqlash 
Omillar ta’sirini hisob-kitob qilish, ishlab chiqarish va sotish 
hajmin i oshirish zaxiralarini aniqlash 
15-chizma. Ishlab chiqarish va mahsulot sotish tahlilining natijalari va uni 
kompleks baholash tizimi. 
Mahsulot ishlab chiqarish dinamikasining quyidagi ko‘rsatkichlari 
aniqlanmog‘i lozim: 
- 
hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini o‘tgan 
yildagisi bilan taqqoslash orqali o‘zgarish tezligining o‘sishi mutlaq 
summada quyidagicha aniqlanadi. 
1
0
;
Т
Т
N
N
N
D
=
-
(bunda «T» - tovar mahsuloti) 
- o‘rganilayotgan davr bo‘yicha mahsulotni umumiy o‘sish sur’ati: 
;
1
Т
i
п
i
Т
N
N
D
=
=
D
å
=
bunda n- mahsulot hajmi dinamikasining davrlari (yillar) 
- mahsulotning umumiy o‘sish ko‘rsatkichini o‘rganilayotgan 
davrlar soniga bo‘lish orqali mutlaq o‘rtacha yillik o‘sish aniqlanadi. 
‘
1
1
;
п
п
Т
o y
i
i
N
N
=
D
=
D
å
n
- mahsulot hajmini o‘sishi (K
N
) (indeks dinamikasi) va o‘sish 
sur’ati(
N
K
D
) (zanjirli indeks)lari o‘rganilayotgan davrlardagi ishlab 
chiqarish hajmining intensivligini quyidagicha aniqlash mumkin. 
;
0
1
N
N
K
N
=
Kompleks iqtisodiy tahlilga oid ayrim manbalarda mahsulot 
hajmini o‘sishi mahsulot hajmini indeksi deb ham ataladi. Bu 
ko‘rsatkich 
korxonaning 
rivojlanish 
dinamikasini 
ifodalaydi. 
Tadqiqotchi faqat tashqi moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida (shakl 
№2)- quyidagi ikki indeks – sotishdan kelgan tushum va sotilgan 
mahsulot tannarxlari bo‘yicha dinamikasini aniqlashi mumkin. 

153
Mahsulot hajmini o‘rtacha yillik o‘sishi (KT
o‘y
) va o‘sish sur’atlari 
o‘rtacha geometrik formula asosida quyidagicha aniqlanadi. 
‘
1
0
/
;
n
N o y
K
N
N
=
1
‘
0
1,
n
N o y
N
K
N
=
-
bunda N
1
, N
0
–hisobot va bazis davrlaridagi ishlab chiqarilgan 
mahsulot hajmi.
Sotish hajmini o‘rtacha yillik o‘sishi (o‘sish sur’ati) 
quyidagicha aniqlanadi:
1
2
3
. . .
,
n
N
n
K
K
K
K
K
=
*
*
bunda K
1
, K
2
, K... Kn – o‘sish sur’ati; n- o‘rganilayotgan davr, 
yillar soni. 
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmlarini kompleks tahlili 
yig‘ma ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Bazisli o‘sish sur’ati 
tahlil etilayotgan davrning birinchi yiliga nisbatan, zanjirli o‘sish sur’ati 
esa oldingi yillarga nisbatan ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Mahsulot 
ishlab chiqarish hajmi hisobotlarda amaldagi bahoda ifodalanadi. Tahlil 
etish uchun ishlab chiqarish va sotish hajmlari taqqoslanadigan holatga 
keltiriladi, so‘ng o‘sish sur’atlari aniqlanadi.
215000:(1,0*1,30)=165384 
220000:(1,30*1,35)=125356 
O‘rganilayotgan davr mobaynida mahsulot ishlab chiqarish va uni 
sotish hajmlari dastlabki ikki yil ichida pasayishi kuzatilgan, keyingi 
yillarda o‘sish ro‘y bergan. 
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi to‘rt yilda 27,3 foizga, uni sotish 
hajmi esa 33,1 foizga tayyor mahsulot qoldiqlarini o‘zgarishi hisobiga 
ortgan. Mahsulot ishlab chiqarish hajmini o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 
7,4 foizni tashkil etgan. 
 
 

154
27-jadval 
 Mahsulot ishlab chiqarish va sotish dinamikasini tahlili 
O‘sish 
sur’ati, % 
O‘sish sur’ati,% 
Yillar 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmi 
joriy yil 
bahosida, 
ming. 
so‘m 
Baho 
indeksi 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmi 
bazis 
davri 
bahosida, 
ming. 
so‘m 
bazisli 
zanjirli 
Mahsulot 
sotish 
hajmi, 
ming 
so‘m 
bazisli 
zanjirli 
XXX1 
200000 
1,0 
200000 
100 
100 
210700 
100 
100 
XXX2 
215000 
1,30 
165384 
82,7 
82,7 
168300 
79,9 
79,9 
XXX3 
220000 
1,35 
125356 
62,6 
75,8 
170500 
81,0 
101,3 
XXX4 
339150 
1,20 
209352 
104,6 
167,0 
250000 
118,7 
146,7 
XXX5 
336006 
1,10 
254550 
127,3 
127,6 
280380 
133,1 
112,2 
Mahsulotlarni sotish majburiyatlarini bajarilishi korxonaning 
moliyaviy holati, moliyaviy natijalariga katta ta’sir qiladi. Yaqin 
o‘tmishda rejali iqtisodiyot davrida ham shartnomalar tizimidan 
foydalanilgan, ammo yakka mulkchilik, ya’ni davlat mulkchiligining 
tanho huquqi hukmronlik qilgan zamonda shartnomalar reja va 
topshiriqlarni bajarish uchun qo‘llaniladigan bir vosita hisoblangan. 
Bugungi kunda shartnoma rejali ishlab chiqarish va taqsimlash 
omillariga asoslanmaydi. Bil’aks, bozor qonuniyatlari talabiga binoan, 
shartnomaviy munosabatlar tovar-pul, ya’ni teng to‘lovlar tarzida 
amalga oshirilib, shartnoma ularga huquqiy shakl o‘rnida xizmat qila 
boshladi. Konstitutsiya, Fuqorolik kodeksi, xo‘jalik ishlarini yuritish 
qonunlari majmuasi, mulkchilik, tadbirkorlik, korxonalar to‘g‘risidagi 
qonunlar, boshqa me’yoriy hujjatlar shartnoma munosabatlarini tartibga 
solib turuvchi huquqiy manbalar hisoblanadi. 
Shartnoma ijrosi jarayoni, bozor iqtisodiyoti qonuniyatiga ko‘ra 
moddiy ijrodan, ya’ni o‘zaro majburiyatlarning bajarilishidan, ijroning 
hujjatli asosda tasdiqlanishidan iborat. Shartnoma bajarilmasligi 
korxonaga katta iqtisodiy zarar keltiribgina qolmay, uning istiqbolini 
xavf ostiga qo‘yadi, moliyaviy ahvolini inqirozga uchrashiga sabab 
bo‘ladi. Mahsulotni yetkazib berish shartnomasini bajarilishi (foizda) 
quyidagi formula asosida aniqlanadi. 
bunda:
Kn- shartnoma majburiyatini bajarilishi, % ; 

155
0
N
- shartnoma tuzish uchun mo‘ljallangan mahsulot hajmi; 
NH - yetkazib berilmagan mahsulot.
Bozor munosabatlari rivojlangan sari rejaning ahamiyati tobora 
oshib boradi. Biror-bir ishlab chiqarish, xususan, tijorat g‘oyasini rejasiz 
amalga oshirib bo‘lmasligini xorijiy ishbilarmon va tadbirkorlar alla-
qachon tushunib etishgan. Bu yerda gap avvalgi sobiq ittifoq davridagi 
«besh yillik» rejalarimiz haqida ketmayapti. Xorijiy rivojlangan 
mamlakatlarning «besh yillik» rejalari butunlay boshqacha usulda 
tuziladi. Ularni «Biznes-reja» deb atashadi. Erkin bozor munosabatlari 
sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘zining ishlab chiqarish 
faoliyatini hamda kelgusida amalga oshirishi mumkin bo‘lgan taktik va 
strategik rejalarini biznes-rejasida aks ettiradi. 

Download 2,53 Mb.